સુરીલા સહિયારા સર્જનનાં સાથી સાથેનાં સુખદ સંભારણા…

જાદુઇ જોડી, પંચમ અને ગુલઝારની

આર.ડી. એ ગુલઝાર સાથે કરી એનાંથી ખુબ વધુ ફિલ્મો બીજા ગીતકારો સાથે કરી. છતાં સમયનાં વહેતાં વહેણમાં બેઉનાં સહિયારા સર્જન જેવાં ગીતો અમર થયાં અને આ જોડી સૌથી અનોખી સાબિત થઇ.

        ઘણાંને કદાચ ખ્યાલ નથી કે રાહુલદેવ બર્મન – ગુલઝારની જુગલબંધી ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીની સૌથી લાંબી ગીતકાર – સંગીતકારની જોડી હતી. સહીયારા આ બંને એ ૨૮ ફિલ્મોમાં ૧૧૭ ગીતો આપ્યા.

        પંચમનો વિચાર કરતાં મનમાં સુરીલી ધ્વની અને મેલોડી ગૂંજવા માંડે. ફિલ્મ ‘યાંદો કી બારાત’નાં ‘ચૂરા લિયા હૈ, તુમને જો દિલ કો…’ ગીતની કાચનાં બે ગ્લાસને એકબીજા સાથે અથડાવીને જે સાઉન્ડ બનાવ્યો તેને તો આજે પણ ચાહકો યાદ કરે છે.  ફિલ્મ ‘શોલે’ નાં ‘મહેબૂબા મહેબૂબા’ને તો કેમ ભૂલાય? આ ગીતમાં પંચમે જે હુ..ઉ..ઉ..ઉ અવાજ કાઢ્યો તેને કારણે આજે જ્યારે પણ આ ગીત વાગે ત્યારે પંચમના ચાહકો બીલકુલ આજ લહેકામાં હસ્કી અવાજ સાથે લો-ટોનમાં ગીત ગુનગુનાવે છે. ‘પરિચય’ ફિલ્મનું ‘બીતી ના બીતાયી રૈના…’ ની ક્લાસિકલ ધુન હોય કે ફિલ્મ ‘હરે રામા હરે ક્રિષ્ના’નું ‘દમ મારો દમ’  જેવું ફુલ્લી વેસ્ટ્ર્નાઇઝ્ડ સોંગ હોય… પંચમ તમામ રીતે છવાયા. આ તો બધી એ વાતો કરી કે જેવું આર.ડી.બર્મનનું નામ સંગીતનો કોઇપણ ચાહક સાંભળે એટલે તેનાં મનમાં આ બધા ગીતો તો આવે ને આવે જ. ૧૦૦૦%…!

        ગુલઝાર સા’બનો વિચાર આવતાં સ્ટાર્ચ કરેલાં સફેદ કુરતો – પાયજામો અને રાજસ્થાની મોજડી… મનમાં આવે. પંચમ તેમનાં આ પરમમિત્રને સફેદ કૌઆ કહેતાં. અને શા માટે કહેતાં તે પણ સમજવું અઘરૂં તો નથી હોં!

        વાચકમિત્રો… તમને કદાચ ખ્યાલ નહીં હોય પણ, પંચમ ક્યારેય જેમ હું અને તમે ચા પીએ તેમ નહોતા પીતા. તેઓ ગરમ ચામાં પહેલાં ઠંડુ પાણી રેડતા, પછી જ ઘુંટડો ભરતા. પંચમ ચેઇનસ્મોકર હતાં તે આપણે સૌ જાણીએ છીએ, પણ પહેલો કશ ખેંચતા પહેલાં સિગારેટમાં બે લવિંગ ખોંસી દેતા. આવું કરવા પાછળ તેમનું એમ માનવું હતું કે તમાકુ સાથે લવિંગને લીધે એમનો અવાજ ક્યારેય ખરાબ નહીં થાય એ એવોને એવો જ અકબંધ જળવાઇ રહેશે લાંબા સમય સુધી.

        ગુલઝાર એમનાં પુસ્તક ‘કતરા કતરા’માં જણાવે છે એમ, ‘પંચમને ધુનની પ્રેરણા ક્યાં, ક્યારે અને કેવી રીતે સ્ફૂરતી એ કદી કહી શકાતું નહીં’. ફિલ્મફેરનાં ૧૯૮૪ની સાલ ૧૬-૩૦ જુનનાં એક ઇન્ટરવ્યુમાં પંચમ જણાવે છે કે અમુક ગીતોની ધુન તેમણે સપનાંમાં બનાવેલી. પંચમને કોઇ ધૂન જેવી સ્ફુરતી કે તેઓ ભૂલી ન જવાય માટે એ તુરંત જ તેને કેસેટમાં રેકોર્ડ કરી લેતાં. એ કેસેટ ગુલઝારને મોકલી આપતાં અને ગુલઝાર આ ધૂન પર ગીતો લખતાં. ‘કતરા કતરા’માં ગુલઝાર કહે છે કે આવી એક એક થી ચડીયાતી ધૂનો વાળી અસંખ્ય કેસેટ મારા ઘરમાં પડી છે.

        ગુલઝાર સા’બની પેંગ્વિન પબ્લિકેશન્સ દ્વારા પ્રસ્તુત બુક 100 Lyrics – Gulzar, Translated by Sunjoy Shekhar માં ગુલઝાર સા’બ પંચમ સાથેનાં સંભારણા વાગોળતા કહે છે કે ફિલ્મ ‘પરિચય’ નું ‘મુસાફિર હું યારોં, ના ઘર હૈ ના ઠિકાના…’ આ ગીત મારૂં પંચમ સાથેનું પહેલું ગીત હતું. (પંચમ ત્યારે એક સ્વતંત્ર સંગીતકાર બની ચુક્યા હતાં) ગુલઝાર લખે છે કે રાજકમલ સ્ટુડિયોમાં કોઇ ફિલ્મનું બેકગ્રાઉન્ડ મ્યુઝીક સેટ થતું હતું. સ્ટુડિયો જતાં પંચમ મને સાથે લઇ ગયા. ગીતની સીચ્યુએશન હું પંચમને અગાઉ જ કહી ચુકેલો એટલે એણે અમસ્તા જ ગાડીમાં કહ્યું કે હજુ સુધી મને કંઇ સુજ્યુ નથી કે કેવી ધૂન બનાવવી. તું કોઇ પંક્તિ બોલ હું તેના પર ધૂન બનાવવાની કોશીશ કરીશ. મારા મનમાં જે બે ચાર શબ્દો હતાં તેને સંયોજીને મેં તેને ગીતનું મુખડું તૈયાર કરી આપ્યું. ત્યાં સુધીમાં અમે સ્ટુડિયો પહોંચી ચુક્યા હતાં. સ્ટુડિયો પહોંચીને મેં પંચમને એ મુખડું સંભળાવ્યું અને તેણે તે નોટ કરી લીધું. નોટ કરીને સહજભાવે મને જવાનું કહ્યું. જો હું પંચમની આ (કૂ)ટેવથી વાકેફ ન હોત અને મારી જગ્યાએ બીજો કોઇ હોત તો સામું સંભળાવી દે. હું ત્યાંથી રવાના થયો.

        રાતનાં લગભગ ૧૨ – ૧ વાગ્યા આસપાસ મારા ઘરનો બેલ વાગ્યોને મેં બારણું ખોલ્યું તો સામે પંચમબાબુ હાજર. મને પુછવા લાગ્યા કે શું સુતો હતો? ચાલ નીચે ગાડીમાં, કામ છે. (આ પંચમની એક બીજી (કૂ)ટેવ) ગાડીમાં એણે કેસેટ ચડાવી જેમાં એણે ધૂન રેકોર્ડ કરી રાખેલી જેનાં શબ્દો મેં એને રાજકમલ સ્ટુડિયોમાં લખી આપેલાં. ખુબ સુંદર ધૂન હતી. અમે બંને હું અને પંચમ મુંબઇની ખાલી અને સુમસામ સડકો પર ગીતનાં શબ્દોને ચરિતાર્થ કરતાં ફરી રહ્યા હતાં અને સવારનાં ચાર – સાડા ચાર સુધીમાં આમ જ રખડતા રખડતા અમે પુરૂં ગીત બનાવી લીધું. હું શબ્દો ગોઠવતો ગયો અને એ ધૂન. આ ગીતથી અમારી ગીતકાર- સંગીતકાર કરતાં પણ દિલોજાન દોસ્તીની સંગીતમય સહીયારી સફર શરૂ થઇ.

        પંચમ-ગુલઝારનું મિલન ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીમાં અનન્ય ગણાય છે. ૭૦-૮૦નાં દાયકામાં ૨૮ ફિલ્મોમાં ૧૧૭ ગીતો એમણે સાથે મળીને સર્જેલા. પંચમની ચીરવિદાયને આજે ૧૯-૧૯ વરસનાં વહાણા વિતી ગયા છતાંયે, ‘ઇસ મોડ સે જાતે હૈ…’ (આંધી), ‘દો નૈનોંમેં આંસુ ભરે હૈ…’ (ખુશ્બુ), ‘ધન્નો કી આંખોમેં…’ (કિતાબ), ‘આજકલ પાંવ ઝમીં પર…’ (ઘર), ‘તુજસે નારાઝ નહીં ઝિંદગી…’ (માસૂમ) કે પછી આ લખવૈયાનું ઓલ ટાઇમ ફેવરીટ એવું ‘ઓ માંઝી રે…’ (ખૂશ્બૂ) અને ‘રોઝ રોઝ ડાલી ડાલી…’ (અંગૂર) હોય. કેટલા ગીતો લખું દોસ્તો… (આડવાતઃ ખાલી પંચમ-ગુલઝારનાં ગીતો પર જ એક લેખમાળા બની શકે એમ છે… ‘સૂચન આવકાર્ય…!’)

        આર.ડી.નાં ચાહકોનું એવું માનવું છે કે એમનાં મોટાભાગનાં ગીતો ગુલઝારે જ લખ્યા છે કે ગુલઝાર સાથેનાં જ હીટ નીવડ્યા છે. પણ આ સાવ સાચું નથી. ગુલઝારે પંચમ માટે ૨૮ ફિલ્મોમાં ગીત લખ્યા. મજરૂહ સુલ્તાનપુરીએ ૭૪ ફિલ્મોમાં અને આનંદ બક્ષીએ ૯૭ ફિલ્મોમાં ગીતો લખ્યા. આ નોંધ ખુદ ગુલઝારે એમનાં આ પુસ્તક ‘કતરા કતરા’માં કરી છે.

        એ વાત તો સ્વિકારવી જ રહી કે ભલે પંચમે અન્ય ગીતકારો સાથે સર્જેલા ગીતો પણ ખુબ ગાજ્યા, પણ પંચમ અને ગુલઝાર જેવી જોડી કોઇની નહીં. કારણ માત્ર એટલું કે આ જોડીનાં ગીતો જેટલા હ્રદયસ્પર્શી છે એટલા બીજાનાં નથી. ગમે એટલી વાર સાંભળો પછી પણ વિસરતાં નથી આ જોડીનાં ગીતો. આર.ડી. સાથે કરેલી બંદીશો કે ધૂનોને ગુલઝાર ક્યારેય જુનવાણી કે આઉટ ડેટેડ ગણાવતાં નથી. કારણ કે પંચમે એ જમાનામાં ધૂનો બનાવેલી કે જ્યારે સંગીત માટે પણ ટાંચા સાધનો ઉપ્લબ્ધ હતાં. માટે પંચમની ધૂનો ક્યારેય જુની નહીં થાય. ગુલઝારનું કહેવું છે કે, ‘ચીલાચાલુ ઢબે અમે બંનેએ ક્યારેય સંગીત બેઠકો યોજી જ નહોતી. (જેને ફિલ્મી ભાષામાં ‘મ્યુઝીક સીટીંગ્ઝ’ કહેવાય છે.) અમારે મન ગીત સર્જવું એ કામ નહોતું. અમે સર્જનપ્રક્રિયાની પળેપળ માણતાં. ધૂન બનાવવા ધૂનીની જેમ વર્તતા નહીં. ક્યારેય કશું એકાએક સ્ફૂરે તો વગર પૂછ્યે એકબીજા પાસે પહોંચી જતાં. લોંગ ડ્રાઇવ જઇએ ત્યારે પંચમ નવી ધૂન ગણગણાવતા. હું કારનાં ડેશબોર્ડ પર કે બારણે તાલ દેતો. એ બધા થકી એની ધૂનની લાગણી હું આત્મસાત કરી શકતો. પછી એને શબ્દ દેહે મઢતો.

       

        પંચમ – ગુલઝારની પ્રસંશા પરસ્પર રહેતી. ૧૯૭૫માં ફિલ્મ ‘ખૂશ્બૂ’ વખતે ‘ઓ માંઝી રે…’ નાં રેકોર્ડીંગ વખતની વાત. પંચમે અચાનક જ રેકોર્ડીંગ અટકાવીને સોડાની બે બોટલો મંગાવી. ગુલઝારનાં મનમાં એવું કે પંચમનાં ભેજામાં કંઇક તો રમતું જ હોવું જોઇએ, નહીંતર આમ અધવચ્ચે રેકોર્ડીંગ અટકાવે નહીં. ત્યાંતો પંચમે બંને બોટલોની અંદરની સોડાને બહાર ફેંકાવીને તેમાં પાણી ભરી લાવવા કહ્યું અને કઇ બોટલમાં કેટલું ભરવું આ બધી સુચના આપી. જેવી બોટલો પાછી આવી પાણી ભરાઇને તેવી તેમણે એક બોટલ ઉઠાવીને તેમાં ફૂંક મારી ને અવાજ સર્જ્યો ‘પક્’. આ અવાજ આ ગીત સાંભળતી વખતે સ્પષ્ટ સાંભળી શકાય છે. આવા હતાં પંચમ…! હંમેશા કશુંક નવું શોધવા સતત પ્રયત્નશીલ, હંમેશા નવા નવા સાઉન્ડની શોધમાં જ હોય, વિચારોથી ફાટફાટ થતો જેને અંગ્રેજીમાં ‘ટ્રુલી જીનીયસ Truly Genius’ કહી શકાય એવા.

        બિમલ રૉયે ગુલઝારનો પરિચય, પંચમ સાથે કરાવેલો. ગુલઝારે ત્યારે ફિલ્મ ‘બંદિની’ માટે ‘મેરા ગોરા અંગ લઇ લે…’ લખેલું ત્યારે પંચમ તેમનાં પિતાનાં આસિસ્ટન્ટ તરીકે કામ કરતાં. પંચમનો બેચેન સ્વભાવ, ઉત્સાહ અને અખૂટ શક્તિ ગુલઝારે પારખ્યાં હતાં. બન્નેમાં ત્યારથી જ એક અતૂટ આત્મિયતા બંધાઇ ગઇ હતી. બંને સરખી ઉંમરનાં હતાં. આ જુગલ જોડીએ ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીની તવારીખમાં એવા એવા ગીતો સર્જ્યા કે જે ક્યારેય ભૂલી શકાય એમ નથી. ક્યા કહેતે હો ઠાકુર…!

        ગુલઝાર જણાવે છે કે, ‘એકવાર પંચમે મને આશ્ચર્યનો આંચકો આપતાં કહેલું કે ગીતો બની નથી જતાં દોસ્ત, બલ્કે તે બાળકની જેમ એમને ઉછેરવા પડે છે. મને સમજાઇ ગયું કે અમારી જોડીનાં ચમત્કારમાં આ ભાવના જ કારગત નીવડી. એ દરેક ગીતને એક પિતાનાં ભાવથી જ ઉછેરતો અને સજાવતો. મારાં બધા ગીતો પંચમનાં ઘરમાં બાળકની જેમ રમતાં…’

ગુલઝાર સાહેબનાં શબ્દોમાં,

याद है बारीशों के दिन थे वो, पंचम!

और पहाडी के नीचे वादीमें धुंद से झांक कर नीकलती हुइ रेल की पटरीयां गुजरती थी.

और धुंदमें ऐसे लग रहे थे हम, जैसे दो पौधे पास बैठे है.

हम बहुत देर पटरीयों पर बैठे उस मुसाफीर का झिक्र करते रहे,

जिसको आना था पिछली शब पर उसके आने का वक्त टलता रहा…

हम बहुत देर पटरीयों पर बैठे हुए ट्रेन का इन्तझार करते रहे.

ट्रेन आयी ना उसका वक्त हुआ, और

तुम युंही दो कदम चलकर धुंद पर पांओ रखकर गुम हो गये.

मैं अकेला हुं धुंदमें, पंचम!

        આજનાં આ પ્રોફેશનાલિઝમનાં જમાનામાં આ શક્ય છે? સોચો ઠાકુર…!

Love makes life live...

Love makes life live.

हर एक शेह है मुहोब्बत के नूर से रोशन, ये रोशनी जो ना हो झिन्दगी अधूरी है...

राह-ए-वफा में कोइ हमसफर झरूरी है ।

પ્રેમ જીવનને જીવંત બનાવે છે. મિત્રો, ઉપરનું સ્લોગન ફિલ્મ આશીકીનું છે. પ્રેમ, લવ, ઇશ્ક, મહોબ્બત, પ્યાર આ બધા પ્રેમનાં પર્યાય છે. પણ એકવાત સર્વોપરી છે કે પ્રેમ થયા પછી દુનિયા અને આપણું જીવન, જીવવા જેવું લાગવા માંડે છે એ તો નક્કી.

સુભાષ ઘઇ નિર્મિત અને નિર્દેશિત ફિલ્મ તાલ માં પણ આવું જ કંઇક કહેવામાં આવ્યું છે. Don’t fall in Love, Rise in Love. મતલબ પ્રેમમાં પડો નહીં, ઉપર ઉઠો.

એક નાનકડી કવિતા...                                            પ્રેમ કોને કહેવાય?

તારા પ્રત્યેની લાગણીને, કે

આપણી આ એકબીજા તરફની દ્રષ્ટિને, કે

હંમેશા તારા સાથે રહેવાની ઇચ્છાને, કે

તારી દરેક બાબતને અપનાવવાની તમન્નાને, કે

તારામાં ખોવાઇ જવાનાં ઓરતા ને, કે

ઝિંદગી તને સોંપવાની ઇચ્છાને, કે

તારા અગણિત ગુનાઓને માફ કરવાની ઉદારતાને, કે

તારા સ્મરણોથી મળતાં સુખને, કે

પછી, મારે પણ તારી જેમ જ કહેવાનું, કે

બસ! પ્રેમ ને પ્રેમ જ કહેવાય...!

हमने देखी है उन आंखो की महेकती खुशबु, हाथ से छु के इसे रिश्तो का इल्झाम ना दो,

एक अहेसास है ईसे रुह से महेसूस करो, प्यार को प्यार ही रहेने दो कोई नाम ना दो...

વાત જાણે એમ છે કે હમણાં થોડા દિવસો પહેલાં આશિકી ૨ જોયું. ખુબ ગમ્યું. ખાસ તો ફિલ્મની સ્ટોરી અને સ્ટોરી પાછળ કહેવામાં આવેલી હ્રદયસ્પર્શી આ વાત કે, પ્રેમ છે તો બધું છે એ વાત એટલી જ સાચી જેટલી સાચી છે કે તમારો પ્રેમ તમારા પ્રેમી માટે એક સાંકળ કે બંધન ન બની જવો જોઇએ. જ્યારે પ્રેમ હક્કની ચાલ ચાલે, ત્યારે એ પ્રેમ મટીને માલીકીભાવ ધારણ કરે છે. પ્રેમ તો છોડીને પોતાના બનાવવાની કલાનું નામ છે. તમારા પ્રિયજનને જેટલી મોકળાશ આપશો તમારો પ્રેમ એટલો જ નીખરશે. પણ મોકળાશમાં પણ એ ધ્યાન રાખવું ઘટે કે તમારો પ્રેમી કે પ્રિયજન એ મોકળાશને માણે, નહીં કે તમારાથી દૂર થઇ જાય.

પ્રેમ, તમારામાં જેમ એક મીઠી લાગણી જગાડે એમ તમારામાં જુનુન પણ જગાડવા પાછળ એ પ્રેમ નામનું તત્વ જ જવાબદાર છે. પ્રેમ જેમ તમને મહાન બનાવી શકે. એમ એક અધોગતીની ગર્તામાં ધકેલવાની શક્તિ પણ પ્રેમમાં જ છે. માટે તમો નોંધ લેજો મિત્રો કે જેટલા લોકો આપઘાત કરે છે કે ખુન કરે છે તેની પાછળ કંઇક અંશે આ જ તત્વ, આ જ લાગણી જવાબદાર હોય છે.

પ્રેમમાં જ્યારે માલિકીભાવ આવે અથવા સામે વાળા પર ઉપકાર કર્યો છે એ ભાવ આવે એટલે પ્રેમ ત્યાં જ નાશ પામે છે. કવિ હરીન્દ્ર દવે કહે છે એમ, “ક્યારેય કોઇનો પ્રેમ ઓછો હતો નથી, આપણી જ અપેક્ષાઓ વધુ હોય છે.”

પ્રેમમાં પામવાની અપેક્ષા કરવી એટલે આપણાં પોતાનાં જ હાથે તે પ્રેમને નાશ કરવો. અપેક્ષા નામનું આ ઝેર જ્યારે પણ કોઇ સંબંધમાં ભળે એટલે એ સંબંધ give and take નો બની જાય. દોસ્તો, આ પ્રેમ નથી. This is not love, a true love. અપેક્ષાઓ જ્યારે પ્રેમને અભડાવે એટલે પ્રેમી કે તમારૂં પ્રિયજન એ અપેક્ષાઓ પુરી કરવામાં જ પુરૂં થઇ જતું હોય છે. એ પાછળ પણ એ જ કારણ હોય છે કે તમારૂં પ્રિયજન માત્ર તમારી ખુશી ઇચ્છે છે. તકલીફ એ હોય છે કે તમારૂં પ્રિયજન તમારી તમામ અપેક્ષાઓ પુરૂ કરે જ છે, એ પણ પુરી ઇમાનદારીથી. પણ ક્યારેક એ પોતાની અનુકૂળતાએ, અથવા એની પરિસ્થિતિ પ્રમાણે તમારી અપેક્ષાઓ સંતોષે, પુરી કરે અને સામે પક્ષે એ અપેક્ષા હોય કે જેમ અને જ્યારે હું કહું ત્યારે એ પ્રમાણે જ એ અપેક્ષાઓ પુરી થાય. પછી ગુસ્સો, પારાવાર ખીજ અને બળબળતા શબ્દોનાં ચાબખા શબ્દિકરૂપે ઝિંકાવાનાં શરૂ થઇ જાય. આ બધું જ જવાબદાર હોય જ્યારે પ્રેમ, પ્રેમ મટીને એક જવાબદારીનું રૂપ લે છે. આ ફિલ્મમાં પણ એ જ કહેવામાં આવ્યું છે કે “अक्सर चिराग वही बुजाते है, जो उसे पहेले रोशन करते है”

જે વ્યક્તિ કે પ્રિયજનને આગળ લાવવામાં, સમાજમાં એક ઉચ્ચસ્થાને બેસાડવામાં તમારો પ્રેમ જ જવાબદાર હોય તેમ ઘણાં કિસ્સાઓમાં પણ આ જ પ્રિયજનને નિષ્ફળતાનાં ઘોર અંધકારમાં ધકેલવામાં પણ આ જ પ્રેમ જવાબદાર હોય છે.

“જે પોષતુ એ જ મારતું, ક્રમ દિસે છે કુદરતનો”. પ્રેમ જેમ પોષે છે તેમ મારે પણ છે ‘જ’. (‘જ’ પર ભાર એટલા માટે આપું છું.) પ્રેમ અમૃત છે એમ ઝેર પણ છે. નક્કી આપણે કરવાનું છે કે આ અખતરો કરવો કે નહીં.

જો કે ૧૦ માં નાં ૯ જણાં આ સમજ્યા વિના કે સાચું કહું તો આની પરવા કર્યા વિના આમાં કુદી પડે છે. કારણકે દોસ્તો, એક વાત સમજી લો કે આ લાગણીનો સંબંધ છે એટલે કે Below to neck નો વહીવટ છે. આમાં above the neck ને કોઇ લેવાદેવા નથી. ડોક(neck) નીચે ભગવાને હ્રદય આપ્યું છે અને ડોક ઉપર મગજ. માટે જે લોકો આ સંબંધ મગજથી બાંધે છે કે આ બંધનમાં જ્યારે મગજનો ઉપયોગ કરે એ લોકો ક્યારેય આમાં સફળ ન થઇ શકે. (લખી લ્યો. ક્યારેય નહીં, ક્યારેય પણ નહીં.) કારણ કે બુધ્ધિને અને લાગણીને ક્યારેય બન્યું નથી, અને સાલું આ attachment, bonding, relation જે કહો એ બધું below neck જ થઇ શકે. કબિરનાં દોહામાં કહ્યું છે એમ,

“यह तो प्रेम का घर है, खाला का घर नाहीं,

शिश काट भूंई धरे फिर पैठे मांहीं…”

ખાંડાની ધાર છે ને ઉઘાડા પગે ચાલવાનું છે દોસ્ત. મન, શરીર અને આત્મા લોહીલુહાણ કરવાની તૈયારી હોય તો જ, અને આ બધું સહન કરવાનું જીગર હોય તો જ આ કરવા જેવું.

એવું નથી, દોસ્તો, કે આ સંબંધમાં ફનાફાતિયાં જ છે.

होशवालों को खबर क्या, बेखूदि क्या चिझ है?

ईश्क कि जे फिर समजिए, झिन्दगी क्या चिज है...

મારી દ્રષ્ટિએ તો એ લોકો ઇશ્વરનાં ખાસમખાસ અથવા તો નવરત્નો કહેવાય કે જેને પ્રેમ કરે એમની સાથે જ બાકીની ઝિંદગી પસાર કરવાનો મોકો મળે. દોસ્તો, મારી અંતરની શુભેચ્છા એવા બંને લોકોની સાથે પ્રેમીપાત્રો સાથે હંમેશા રહેશે. જે લોકો આ લેખ વાંચે તેમને સૌને મારે એક જ વાત કહેવાની છે, કે દોસ્ત, જીવનમાં એક એવું પાત્ર હંમેશા રાખજો કે જેમની સામે તમે જેવા છો એવાં રહી શકો. તમારો પ્રેમ, તમારું જુનુન, તમારી ઇર્ષા, તમારા આંસુ, તમારી ખુશી, તમારૂં દુઃખ, તમારી પરેશાની, તમારી ઉદાસિનતા, તમારો આવેશ, તમારું બધુ, બધું અને બધું જ જેની સામે તમે બતાવી શકો, વહેંચી શકો એવું એક પાત્ર જરૂર રાખજો નહીંતર આ જીવવું બહું જ ભારે થઇ પડશે, યાર!!!

અને જો તમારા જીવનમાં આવી કોઇ વ્યક્તિ હોય તો પ્લીઝ, એને છોડશો નહીં. કંઇ પણ થાય પણ હંમેશા તમારી સાથે રાખજો. આવી વ્યક્તિ કોઇપણ હોઇ શકે. પત્ની, દોસ્ત, ભાઇ, બોયફ્રેન્ડ, ગર્લફ્રેન્ડ. પણ ઘણાં કિસ્સાઓમાં પ્રિયજન જ હોય છે. પ્રિયજન એ છે જે તમારી સફળતામાં તમારા કરતાં વધુ ખુશ થાય, અને તમારી નિષ્ફળતામાં તમારા કરતાં વધુ દુઃખી. તમારી સફળતાથી જેના સાતે કોઠે દિવા થાય એ તમારૂં પ્રિય પાત્ર છે.

થોડા સાહીત્યિક શબ્દોમાં કહું તો, ‘આત્મિયતામાં જ્યારે અંશતઃ ભાવુકતા જ્યારે પેદા થાય ત્યારે “પ્રિયતમા” કે “પ્રિયતમ” શબ્દ અસ્તિત્વમાં આવે છે, અને જ્યારે જીવ એક બની વિચારો સાથે સંપૂર્ણતઃ અને આત્મતઃ જ્યારે નિર્ણાયક બને ત્યારે તે પત્નિનું સ્વરૂપ ધારણ કરે છે.”

સીધી સાદી અને પાણી વગર ગળે ઉતરી જાય એવી ભાષામાં કહું તો, “જીવન બક્ષે એ પ્રિયતમા અને જીવનને કંડારે અને કૃતિની માફક સજાગ અને જીવંત બનાવે તે પત્નિ.”

જીવનમાં તમારી જીવનસંગિની તમારી પ્રેમિકા જે પછી તમારી પત્નિ પણ બને તો દોસ્ત, એમ સમજવું કે તમે ઇશ્વરની, ભગવાનની, અલ્લાહની, વાહે ગુરૂની કે જીસસ ક્રાઇસ્ટની goodbook માં છો. કારણ કે ૧૦ માંથી ૮ કિસ્સામાં એવું જ બને છે પત્નિ અને પ્રેમિકા બંને જુદા જુદા જ હોય છે. માનો કે ન માનો ઠાકુર આ હકીકત છે.

તિખારોઃ શાયર ‘મરિઝ’ નો શેર...

ડંખે છે દિલને કેવી એક અક્ષર કહ્યા વિના,

રહી જાય છે જે વાત, આ સમય પર કહ્યા વિના...

રક્ષાબંધન…

        ભાઇ – બહેન વચ્ચે ઉજવાતો પવિત્ર તહેવાર. આ તહેવાર એટલે પરસ્પર લાગણી અને રક્ષા નું વચન આપવાનું અને નિભાવવાની તત્પરતા દર્શાવતો તહેવાર.

        રક્ષા અને બંધન. આ બંને શબ્દોમાં જ આ તહેવાર અને આ તહેવાર સાથે જોડાયેલી મુળભાવના ની વાત આવી જાય છે. રક્ષા એટલે To protect someone. એમ જ બંધન એટલે Bond. (એક સંબંધ) જેમ્સ બોન્ડ નહીં. તો કોઇની પણ રક્ષા કરવાનાં બંધનમાં બંધાવું એટલે રક્ષા બંધન. આ સાથે બહેન – ભાઇનો પવિત્ર અને તથાગત સંબંધ પણ જોડાયેલો હોય, આ તહેવારમાં બહેન ભાઇને રક્ષા બંધી, તેની પાસેથી પોતાની બહેનની જીવનપર્યાંત રક્ષા કરવાનું વચન માંગે છે અને આ વચનમાં બાંધી લે છે. સામે છેડે ભાઇ પણ હસતાં હસતાં આ વચનમાં પોતાની જાતને બાંધી લે છે. ભાઇનાં જીવન વિકાસમાં બહેનની સ્નેહપુર્ણ અને પ્રેરક શુભેચ્છાનું પ્રતિક છે આ તહેવાર, આ પર્વ. આપણે જનમીયે ત્યારથી જ કોઇ પણ પ્રકારનો ભય આપણી આસપાસ હંમેશા રહેતો જ હોય છે, અને જ્યાં ભય હોય ત્યાં રક્ષા એટલે protection ની લાગણી કે ભાવના આપોઆપ આવી જ જતી હોય છે. આ રક્ષણ એટલે અંતરથી અપાયેલા આશિર્વાદનું કવચ, હેતભરી શુભ ભાવનાનું રક્ષણ, અદ્રશ્ય રહેલ દેવી-દેવતાઓને સાચા મનથી કરેલી પ્રાર્થના વડે રચાયેલું અદ્રશ્ય રક્ષણ.

        આ તમામ પ્રકારનાં રક્ષણો પોતાનાં ભાઇને મળી રહે એવી શુભ અને પવિત્ર ભાવના સાથે આ દિવસે બહેન એનાં ભાઇનાં કાંડે રાખડી બાંધે છે. હિન્દુ સમાજમાં શ્રાવણી પૂનમે બધી જ બહેનો પોતાનાં ભાઇનાં કાંડે રાખડી બાંધી તેની સર્વ પ્રકારે રક્ષા થાય એવું ઇચ્છે છે. શું સુતરનાં નરમ અને સહજતાથી તૂટી શકે એવાં તાંતણાથી કોઇની રક્ષા થઇ શકે ખરી? રાખડીનાં પ્રત્યેક દોરામાં ભાઇ-બહેનનાં હ્રદયનો નિર્વ્યાજ અને નિતાંત પ્રેમ નીતરતો હોય છે. રાખડીએ માત્ર અને માત્ર સૂતરનો દોરો નથી, એ તો શીલ અને સ્નેહનું રક્ષણ કરતું તેમજ જીવનમાં સંયમની મહત્તા સમજાવતું એક પવિત્ર બંધન છે. ભાઇનાં હાથે રાખડી બાંધીને બહેન માત્ર પોતાનું જ રક્ષણ ઇચ્છે એટલું જ નહીં પરંતુ સમસ્ત સ્ત્રિ સમુદાયને પોતાનાં ભાઇનું રક્ષણ મળે એવી ભવ્ય અને ઉદીત ભાવના અને અપેક્ષા રાખે છે. સાથો સાથ પોતાનો ભાઇ એની અંદરનાં શત્રુઓ કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ, વગેરે ઉપર પણ વિજય મેળવે એવી આશા પણ રાખે છે.

       

        મહત્વ, આ તાંતણાંનું કે આ રાખડીનું નથી, પણ આ રાખડી બાંધતી વખતે બહેનનાં મનમાંથી જે ભાવનાઓ અને ભગવાનને જે પ્રાર્થના થઇ હોય તે પ્રાર્થનાંનાં કવચથી ભાઇની રક્ષા થતી હોય છે અને બોસ! આ કવચ ભેદવું ખુદ ભગવાનને પણ કપરૂં થઇ પડે. જ્યારે તમે સાચા મનથી સાચા હ્રદયથી કોઇની માટે પ્રાર્થના કરો એટલે આ સુરક્ષા કવચ આપોઆપ રચાય જાય. માટે મહત્વ રક્ષાબંધનનું કે આ પર્વ પર બાંધેલી રાખડીનું નથી, પણ અંતરનાં અમી ઘૂંટીને રાખડી બાંધતી વખતે જે અંતઃકરણથી આશિર્વાદ અપાયા હોય એનું છે. શુધ્ધ ભાવે, ખરા અંતરથી કોઇનાં શ્રેય માટે કરાયેલી ઇચ્છાઓ ક્યારેય નિષ્ફળ જતી નથી. ઇચ્છા-દ્રઢ સંકલ્પ એક અદ્વિતીય અને અસરકારક શક્તિ છે, તાકાત છે. ઘણું – ઘણું કરી શકવાની સમર્થ એવી આ શક્તિ, તાકાત છે. દ્રઢ સંકલ્પથી જ માનવી પોતાની જાતને ઇચ્છાનુસાર ઘડી શકે છે. સંકલ્પમાં એક અનેરૂં અને સવનોખું અનોખું સામર્થ્ય છે. દ્રઢ સંકલ્પ તો ચમત્કારોનો જન્મદાતા છે. રિધ્ધી, બુધ્ધિ, સિધ્ધિ અને પ્રગતિનું ચાલકબળ અને પ્રેરણાદાયી સ્ત્રોત છે. દ્રઢ સંકલ્પ વડે ગમે તેવાં અશક્ય કામો પણ શક્ય બની શકે છે. ઘણાં ઋષિમૂનીઓ દેવી-દેવતાઓ અને રાક્ષસો દાનવોએ પણ પોતાની અતિ દ્રઢ સંકલ્પ શક્તિ વડે જ અનેકો દેવિ દેવતાઓને પ્રસન્ન કરીને ઇચ્છિત વરદાનો અને ફળો મેળવ્યા છે.

       

        દ્રઢ સંકલ્પ અને અંતરમનનાં આશિષોએ અશક્યને પણ શક્ય બનાવ્યું છે. આ બધું કરનાર શક્તિ એટલે આત્માની શક્તિ. પરંતુ આત્મા શુધ્ધ અને પવિત્ર હોવો જોઇએ. આવા અંતરાત્મામાંથી નીકળેલા આશિર્વાદ ક્યારેય એળે નથી જતાં. પોતાનાં ભાઇનાં કાંડે રક્ષા બાંધતી વખતે પણ બહેન આજ ઉદ્દાત ભાવના સાથે પોતાનાં આત્મામાંથી જે આશિર્વાદ આપે એ કારણે જ તેને તેનાં ભાઇની રક્ષાની ખાતરી આપોઆપ મળી જાય છે.

        સ્ત્રી તરફ વિકૃતિની દ્રષ્ટિએ ન જોતાં પવિત્ર દ્રષ્ટિ રાખવી એવો સંદેશ આપતો આ તહેવાર હાલ ભાઇ-બહેન પુરતો અને કુટુંબ પુરતો એક સમાજ પુરતો સંકોચાઇને રહી ગયો છે. આવી શ્રેષ્ઠ ભાવના ધરાવતા આ તહેવારને હિન્દુ તહેવાર સમજીને એક સમાજ એક જાતિ પુરતો મર્યાદિત ન રહે અને વિશ્વકલ્યાણ હેતુ આ તહેવાર અને એની પાછળની આ શ્રેષ્ઠ ભાવનાને વિશ્વ અને ઘર-ઘરમાં ફેલાવવી જોઇએ, એવું આ લખનારનું મારા તમામ વાચકોને નમ્ર નિવેદન છે. રક્ષાબંધનનો તહેવાર એટલે દ્રષ્ટિ પરિવર્તનનો તહેવાર, ભાઇ-બહેનનાં વિશુધ્ધ અને નિર્મળ પ્રેમનું વહેતું અસ્ખલિત ઝરણું. કોઇપણ સ્ત્રી પાસે રાખડી બંધાવવાથી જે તે પુરૂષની દ્રષ્ટિમાં સમૂળગુ પરિવર્તન આવી જાય છે. એ બહેનની રક્ષા કરવાનું વચન અને જવાબદારી એ ભાઇ હસતાં હસતાં સ્વિકારે છે. જેથી એની બહેન સમાજમાં નિર્ભય પણે હરી ફરી શકે જીવી જોઇ શકે. રક્ષાબંધન વખતે બહેન બંધનનું એટલે કે ધ્યેયનું રક્ષણ કરવાની સૂચન કરે છે તો ભાઇ, બહેનની રક્ષા હેતુ પોતાનું સર્વસ્વ પણ જતું કરવું પડે તો પણ એની તત્પરતા બતાવે છે. આ સર્વસ્વ આપવાની ન્યૌછાવર કરવાની પોતાની તત્પરતાનાં પ્રતિકરૂપ ભાઇ પોતાની બહેન કોઇ ભેટ આપે છે.

પૌરાણિક કથા અનુસાર,

        જ્યારે શીશુપાલ રાજ્યસભામાં કૃષ્ણ ને અપશબ્દો કહેવા લાગ્યો અને વરદાન અનુસાર ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ તેની ૧૦૦ ભૂલો માફ કરવાનાં હતાં, ત્યારે જેવી ૧૦૧ મો અપશબ્દ શીશુપાલનાં મુખમાંથી નીક્ળ્યો એવું ભગવાનનું સુદર્શન ચક્રએ શીશુપાલનું મસ્તક ધડથી અલગ કરી નાખ્યું. સુદર્શન ચક્ર ફરવાને કારણે ભગવાનની આંગળીમાંથી લોહી વહેવા લાગ્યું અને સભામાં ઉપસ્થિત દ્રૌપદીએ ઊભા થઇ પોતાની ઓઢણીનો છેડો ફાડી ભગવાનની આંગળી પર બાંધ્યો અને રક્ત વહેતું અટકાવ્યું. આ જોઇને ગદગદીત પ્રભુએ દ્રૌપદીને આશિર્વાદ આપતાં પોતાની બહેન માની અને જોગાનુજોગ તે દિવસ શ્રાવણ માહની પૂનમનો હતો. તો આમ પ્રભુ શ્રીકૃષ્ણએ દ્રૌપદીની હસ્તિનાપુરની રાજ્યસભામાં લૂંટાતી આબરૂ બચાવી અને શાસ્ત્રો અનુસાર ૯,૯૯,૯૯૯ ચીર પુર્યા.

આ રીતે રાખડી બાંધેલ બહેનની ઇજ્જત, આબરૂં, શીલ ની રક્ષા કરવી તે દરેક ભાઇનું પરમ કર્તવ્ય બને છે.

બીજી એક કથા અનુસાર…

        રાક્ષસનો રાજા બલીને ભગવાન વિષ્ણુનાં વરદાન અનુસાર સ્વયં પ્રભુ નારાયણ તેનાં રાજ્યની રક્ષા કરશે એવું વરદાન હતું. હવે વરદાન અનુસાર પ્રભુને વૈકુંઠ છોડીને બલીની સાથે તેનાં રાજ્યની રક્ષા હેતુ જવું પડ્યું, અને મા લક્ષ્મી વૈકુંઠમાં એકલા પડી ગયા. હવે પ્રભુને પરત વૈકુંઠમાં લાવવા તો કેમ લાવવા?

        ભગવાન નારાયણનાં પરમ ભક્ત એવા નારદે મા લક્ષ્મીને આ ઉપાય સુજાડ્યો અને એ અનુસાર શ્રાવણી પૂનમનાં દિવસે મા લક્ષ્મી બલીનાં ઘરે ગયા અને તેનાં કાંડે રાખડી બાંધી. હવે પરંપરા અનુસાર બહેન જ્યારે રાખડી બાંધે અને ભાઇ પાસે તે જે કંઇ માંગે તે આપવું તેવી પ્રથા છે. આ પ્રથા અનુસાર બલી એ જેવું કહ્યું કે માંગો… એવું તુરંત જ લક્ષ્મીજી એ ભગવાન નારાયણને એનાં વરદાનથી મુક્ત કરી દેવા એ અભયવચન માંગ્યું, અને બલી રાજાએ આપ્યું પણ ખરૂં. આમ વૈકુંઠમાં ફરીવાર નારાયણ અને લક્ષ્મીનો મીલાપ થયો.

        આ દિવસે બહેન ભાઇ પાસે ભાઇની શક્તિ અનુસાર જે કંઇ માંગે તે આપવું તે ભાઇનું પ્રથમ કર્તવ્ય બને છે. બહેનની રક્ષા કરવી અને જરૂર પડ્યે પોતાનું સર્વસ્વ બલીદાન કરવાની તૈયારી પણ રાખવી પડે.

યમ અને યમુનાની કથા અનુસાર…

        ભગવાન સૂર્ય નારાયણનાં પુત્ર એવા યમ અને પુત્રી એવી યમુનાની આ પૌરાણિક કથા અનુસાર, યમ જે મૃત્યુનાં દેવતા છે, તેનાં કાંડે જ્યારે તેમની બહેન એવી યમુના (ઉત્તર ભારતમાં વહેતી નદી) એ રાખડી બાંધી ત્યારે મૃત્યુનાં આ દેવતાએ પોતાની બહેનને સદા કાળનું અમરત્વનું વરદાન આપ્યું. સાથોસાથ એ પણ વરદાન આપ્યું કે જ કોઇ પુર્ણતઃ આસ્થા અને વિશ્વાસ સાથે આ તહેવારનું યોજન કરશે અને જે ભાઇ પોતાની બહેનની રક્ષા કરશે તેને તેઓ અમરત્વ આપશે.

        ભલે મૃત્યુનાં દેવ હોય, બહેનનાં પ્રાણ થોડા હરી શકે? બાપુ! ભલભલા ચમરબંધીઓ તો શું સ્વર્ગ લોકનાં દેવો પણ સ્ત્રી શક્તિ પાસે માથું નમાવતા હોય તો મારી અને તમારી શી વિસાત, દોસ્ત. આ શક્તિ જ્યારે કંઇ કરવા પર મક્કમ થઇ જાય ત્યારે કોનું ગજું છે કે આ શક્તિની હડફેટે ચડે?

        શાસ્ત્રો ખોલી ને જોઇ લો, જે જે હડફેટે ચડ્યા છે એનાં કેવા ફનાફાતિયાં થયાં છે. માટે મારા વહાલ વાચકમિત્રો અને સહેલીઓ, બહેન પણ આ જ શક્તિ ધરાવે છે. માટે તેને સાથે રાખો, તેની સંભાળ રાખો. તેને રાજી રાખો. ભાઇ-બીજ અને રક્ષાબંધન બંને તહેવારો બહેનોનાં છે. તેનો હક્ક છે તમારી પાસે કંઇ પણ માંગવાનો અને તમારી પહેલી ફરજ અને એકમાત્ર ફરજ એ છે તેની માંગણી પુરી કરવાનો.

ઇતિહાસ મુજબ…

        જ્યારે ગુજરાતનો સુલતાન બહાદુર શાહે ચિત્તોડ પર ચઢાઇ કરી ત્યારે ચિત્તોડનાં મહારાણાની વિધવા એવી રાણી કર્ણાવતી એ દિલ્હીનાં સુલતાન મુઘલ શહેનશાહ હુમાયુને ચિઠ્ઠી મોકલી સાથો સાથ એક રાખડી પણ મોકલી અને મદદ કરવાની માંગણી કરી.

        તાબડતોપ, બાદશાહ હુમાયુએ સૈન્ય બોલાવ્યું અને ચિત્તોડ તરફ કુચ કરી. પણ ક્યાં દિલ્હી અને ક્યાં ગુજરાત? બહાદુર શાહે ચિત્તોડનો કિલ્લો સર કર્યો અને રાણીને બંદી બનાવવા હેતુ કિલ્લામાં પ્રવેશ કર્યો. એક વાયકાનુસાર, એ સમયે રાણીનાં કિલ્લામાં અંદાજન ૧૩૦૦૦ સ્ત્રીઓ હતી. રાણી કર્ણાવતીએ બહાદુર શાહનાં હાથમાં આવીને અપમાનિત થવાને બદલે જૌહર પસંદ કર્યું.

        થોડા દિવસોમાં રાણીનો ધર્મનો ભાઇ બાદશાહ હુમાયુ ચિત્તોડ પહોંચ્યા અને બહાદુર શાહને લડાઇમાં હાર આપીને ચિત્તોડ પર ફરી રાણાઓનું રાજ લાવ્યા. રાણીનાં પુત્ર વિક્રમસિંઘને ગાદીનશીન કરીને પછી જ હુમાયુએ ચિત્તોડ છોડ્યું.

        આમ, આ તહેવાર હિન્દુ હોય કે મુસ્લિમ કે કોઇ પણ કોમ કે જાત હોય, જ્યારે કોઇ બહેન કોઇ પુરૂષનો ધર્મનો ભાઇ માને ત્યારે કોઇ જાત-પાત કે કોમ-જ્ઞાતિનાં વાડા નથી નડતા. તેઓ બસ ભાઇ-બહેન હોય છે.

ઇતિહાસની બીજી એક વાત અનુસાર…

        એલેક્ઝાન્ડર ધ ગ્રેટને જ્યારે પુરૂ રાજા સાથે લડાઇ કરી ત્યારે એલેક્ઝાન્ડરની પત્નીએ રાજા પુરૂને રાખડી મોકલી અને ધર્મનાં ભાઇ બનાવ્યા. રાખડી મોકલીને બહેને પોતાના પતિનો જીવ બક્ષી દેવાની માંગણી કરી જે લડાઇ દરમ્યાન જ્યારે એલેકઝાન્ડરને રાજા પુરૂ મારી શકે તેમ હતાં છતાંયે બહેનને આપેલ વચન અનુસાર જીવતો જવા દીધો.

આમ, શાસ્ત્રોમાં અને ઇતિહાસમાં રક્ષા બંધન નિમિત્તે ભાઇ બહેનની ઘણી વાતો ઉપલબ્ધ છે. ઇન્દ્ર દેવ અને રાણી શચીની તેમજ ભગવાન ગણેશ અને સંતોષીમાંની. એમ ઘણી ઘણી કથાઓ છે.

        આ દિવસે બલરામ જયંતિ પણ ઉજવવામાં આવે છે. પ્રભુ શ્રી કૃષ્ણનાં મોટાભાઇ એવા બલરામ પ્રભુનો જન્મ પણ શ્રાવણી પૂનમનાં દિવસે થયો હતો.

        આ દિવસને નારીયેળી પૂનમ પણ કહેવામાં આવે છે. આ દિવસે માછીમાર ભાઇઓ સહકુટુંબ દરિયાદેવ (વરૂણદેવ) પાસે જાય છે અને તેને નારીયેળ અર્પણ કરે છે, અને માછીમારી કરવા દરિયો ખેડે છે. નારિયેળ અર્પણ કરી તેઓ દરિયાદેવ પાસે પોતાની ખેપ સફળ થાય અને ખુબ મચ્છીનો પાક ઉતરે અને હેમખેમ પરત ફરે એવી પ્રાર્થના કરે છે. આ દિવસે મુંબઇનાં દરિયાકાંઠે જાણે કે નારીયેળની ભરતી થઇ હોય એટલા બધા નારીયેળ જોવા મળે છે.

આ દિવસને ભારતમાં અને નેપાળમાં જનોઇ પૂર્ણિમા તરીકે પણ કહેવામાં આવે છે. આ દિવસે વહેલી સવારમાં બ્રાહ્મણો અને ક્ષત્રિયો પોતપોતાની જનોઇ બદલે છે. આમ કરવા પાછળ વિધિ વિધાન એટલું જ કે જેમ જૂની જનોઇ ઉતારી એમ જે તે વ્યક્તિનાં ગયા વર્ષમાં થયેલાં તમામ પાપો પણ ઉતારી દે છે અને નવી જનોઇ સાથે ફરી પવિત્ર થઇ જાય છે. જનોઇ પૂર્ણિમા ઉત્તરાખંડમાં પણ ઉજવાય છે. જેને ત્યાંનાં સ્થાનિક રહેવાસીઓ ‘જન્યો પૂન્યુ’ કહે છે. ‘જન્યો’ એટલે જનોઇ કે જનોઉ અને ‘પૂન્યુ’ મતલબ પૂર્ણિમા. નેપાળમાં આ દિવસે ત્યાંનાં સ્થાનિક રહેવાસીઓ જાતજાતનાં ધાન્યથી બનાવેલું સૂપ જેને એ લોકો ‘ક્વાતિ’ કહે છે એ પીએ છે. ઉત્તરાખંડમાં આવેલ ચંપાવત નામનાં જીલ્લાનાં દેવીધુરા શહેરમા આ દિવસથી ‘બગવાલ’નો મેળો યોજાય છે.

ઓરીસ્સામાં આ દિવસને ‘ગમ્હા પૂર્ણીમા’ કહેવામાં આવે છે. આ દિવસે સૌ પોતપોતાનાં ઘરે મીઠાઇઓ બનાવે છે અને સગા-વહાલાં, મિત્રોમાં વહેંચે છે સાથોસાથ ગાયો-બળદોને સરસ રીતે શણગારે છે. વાયકા અનુસાર ભગવાન જગન્નાથ (કૃષ્ણ ભગવાન) અને રાધાજી આ દિવસોમાં શ્રાવણી એકાદશીથી પૂનમ સુધી એમ આ પાંચ દિવસ સુધી વરસાદી ઋતુનો આનંદ લે છે અને આ દિવસોમાં ભક્તો તેમને (ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ અને રાધાજી) સુંદર રીતે મનમોહક આભૂષણો અને વસ્ત્રોમાં તૈયાર કરી હિંડોળા જુલાવે છે, જેને જુલન-યાત્રા પણ કહેવાય છે. આ જુલન યાત્રા, ઓરીસ્સા સિવાય બંગાળ, મધ્યપ્રદેશ અને ગુજરાતમાં ઉજવાય છે.

તો મિત્રો, તમને સૌને મારા તરફથી રક્ષાબંધનની ખુબ ખુબ શુભેચ્છા. પરમકૃપાળુ પરમાત્મા તમારો અને તમારી બહેનનો સંબંધ હંમેશા બનાવી રાખે. મોજથી અને હંમેશા હસતા હસતા આ દિવસને ઉજવો…

જય હો!

મારી બંને બહેનો (અશ્વિના અને કિર્તી)

જય હિન્દ...

જય હિન્દ મિત્રો, જય હિન્દુસ્તાન અને જય જય ગરવી ગુજરાત... આઝાદ ભારતનાં (હિન્દુસ્તાન, ભાગલા પહેલાં કહેવાતું) ૬૭માં સ્વાતંત્ર્ય દિવસની મારા તમામ વાચક મિત્રોને ખુબ ખુબ શુભેચ્છાઓ…

આઝાદીનાં આ શુભ અવસર પરનાં આ વિષય પર શું લખું એ મથામણ છેલ્લા ૧૨ દિવસથી ચાલતી હતી. શોધખોળ ખુબ ખુબા કરી. હાં એ શોધખોળને એળે નહીં જવા દઉં. ઇ. સ. વર્ષ ૦૦૧૨ થી આઝાદ ભારત અને ૧૪ની ઓગસ્ટ ૧૯૪૭નાં રાત્રીનાં ૧૧ કલાક ૫૯ મીનીટ અને ૫૯મી સેકન્ડ સુધીનો ઇતિહાસ ખુબ જલ્દી એક લેખમાળા રૂપે આપ સૌની સામે આવશે.

આટલા દિવસોની વિમાસણ અંતે શું લખવું, એવામાં આ ફિલ્મ વિશે લખવાની ઇચ્છા થઇ આવી. આઝાદી પર તો આપણી ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીએ અનેકો ફિલ્મો બનાવી છે. પણ એમાંની આ ફિલ્મ થોડી અપવાદરૂપ ગણાય એવી હોય, ચાલો આજે આ ફિલ્મ વિશે વાતો કરીએ…

(આમે મારા માટે પહેલો મનપસંદ વિષય તો ફિલ્મો જ હોય તે સ્વાભાવિક છે…) તો રીડર બિરાદરો અને વાચક રાજાઓ, પેશ-એ-ખિદમત છે,

ફિલ્મ, ઉપકાર…

        મનોજ કુમારની આ ફિલ્મ પહેલાની ફિલ્મ ‘શહિદ’ ભારતનાં તત્કાલીન વડાપ્રધાન લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીને ખુબ ગમેલી. તેમણે જ મનોજ કુમારને એમના સૂત્ર ‘જય જવાન, જય કિસાન’ પર કોઇ ફિલ્મ બનાવવા કહ્યું. શાસ્ત્રીજીનાં સૂચન પ્રમાણે મનોજ કુમારે આ ફિલ્મની કથા લખી.

        તો મનોજ કુમાર દ્વારા અભિનિત-દિગ્દર્શિત આ ફિલ્મ સને ૧૯૬૭ ની સાલમાં દેશભરમાં રીલીઝ થયેલી. આ ફિલ્મ એ વર્ષની સુપર હીટ ફિલ્મ રહી. ફિલ્મને અને મુખ્ય પાત્ર ભારતને મળેલા અપ્રતિમ પ્રતિસાદને જોઇને મનોજ કુમારને સત્તાવાર રીતે આઝાદી પર અને ભારત દેશનાં ગૌરવ પર આધારીત હોય એવી કથા પર જ ફિલ્મો બનાવવાનું જાણે કે લાયસન્સ મળી ગયું. આ ફિલ્મ રીલીઝ થયા પછી મનોજકુમારે સત્તાવાર રીતે પોતાનું ફિલ્મી નામ ‘ભારત’ રાખી લીધું. જે નામે આજ દિ’ લગણ આ ભાઇ સાહેબને, ‘મનોજકુમાર, ભારત’ કે ‘ભારતકુમાર’ તરીકે જ સંબોધવામાં આવે છે. ફિલ્મમાં નિર્દેશક સાહેબ, જવાન પણ બન્યા છે અને કિસાન પણ. મતલબ કે મુખ્ય પાત્ર.

        આ ભાઇ સિવાય આ ફિલ્મમાં આજીવન ખુબસુરત એવી આશા પારેખ પણ લીડ હિરોઇનનાં રોલમાં છે. આ ફિલ્મમાં આશા પારેખ ફેમીલી પ્લાનિંગની ડૉક્ટર બની છે. આશા પારેખ સાથે પણ આ ફિલ્મ બનતી હતી ત્યારે આ મનોજકુમારને વાંકુ પડેલું. બનેલું એવું કે ફિલ્મ ખેડૂતલક્ષી હોય, ઘણાં શોટ્સ વહેલી સવારનાં છે. આટલી વહેલી સવારનાં શુટીંગ માટે આશા પારેખે એકવાર હિંમત કરીને નિર્દેશક સાહેબ પાસે પોતાનો વાંધો રજુ કર્યોને આ ગોસ્વામી બાપુની ખોપડી હલી ગઇ. પુરા યુનીટ વચ્ચે આશા પારેખને જબરી ખખડાવી નાખી. હવે આશા પારેખ જેવી કલાકાર આ કેમે સહન કરી શકે? તેમણે લીધા અબોલા, ખુદ ડાયરેક્ટર – એક્ટર સાથે. માત્ર શુટીંગ પુરતી જ કેમેરો ઓન હોય ત્યારે વાત કરવાની, ને એ પણ ડાયલોગ સ્વરૂપે બાકી કીટ્ટા…! આશાજીને એટલું લાગી આવેલું કે ફિલ્મનાં પ્રિમીયરમાં પણ તેઓ હાજર ના રહ્યા. જ્યારે ફિલ્મ આટલી કામયાબ અને સફળ રહી ત્યારે પણ આશા પારેખે ગોસ્વામી બાપુ સાથે બુચ્ચા ના કર્યા તે ના જ કર્યા. ગમે એમ તો યે અમારા કાઠીયાવાડનું પાણીને ભા! એમ થોડું નમે…

        આ સીવાય મલંગ ચાચાને તો કેમે ભૂલાય. આ લખનારનાં સ્પષ્ટ મતે પ્રાણે ભજવેલું આ પાત્ર તેમણે ભજવેલા શ્રેષ્ઠ ચરિત્ર માં સર્વ શ્રેષ્ઠ ચરિત્ર અભિનિત પાત્ર તરીકે આવે. પ્રાણ એટલે ખલનાયકીનું સમાનાર્થી શબ્દ કે વ્યક્તિ. પણ આ ફિલ્મમાં મનોજ કુમારે તેમને ચરિત્ર અભિનયની છાંટ ધરાવતુ પાત્ર આપ્યું. ફિલ્મની શરૂઆત પણ નાનકડા ‘ભારત’ અને મલંગ ચાચા દ્વારા જ થાય છે. મલંગ ચાચા બનેલા પ્રાણ ભારતને શીખામણ સ્વરૂપે જીવનનો સાચો પાઠ શીખવે છે, કહે છે ‘જી ભર કર દૂસરોં પે ઉપકાર કર, લેકીન પહેલે અપની સોચ…’ અને બીજો એક ડાયલોગ છે, જ્યારે ભારત, મલંગ ચાચાન બીજા લોકો પર વિશ્વાસ મુકવાની વાત પર સવાલ પૂછે છે, ત્યારે તેનાં જવાબમાં મલંગ ચાચા કેવી સરસ વાત કરે છે, કે ‘દિન મેં મૈં વો કહેતા હૂં જો હોના ચાહીયે, ઔર રાતકો મૈં વો કહેતા હૂં, જો હો રહા હૈ! સમજે?’ વધુ એક એવો, ‘રાશન પે ભાષન બહોત હૈ, લેકીન ભાષન પે રાશન નહીં…’

        આ સીવાય ફિલ્મમાં મનોજ કુમારનાં સ્વાર્થી અને મતલબી એવા ભાઇની ભૂમિકામાં પ્રેમ ચોપરા છે. આજીવન લાલાની ઇમેજમાં જ કેદ રહેલા કનૈયાલાલ (અરે…રાધા રાની…., યાદ આવ્યું ને!) મદનપુરી આ ફિલ્મનાં વિલનનાં પાત્રમાં છે. મેજર સાહેબનાં પાત્રમાં ડેવિડ જામે છે. પણ ફિલ્મનાં અંતે તો આ ત્રણ પાત્ર જ દર્શકો પર અસર છોડે છે, ભારત, કવિતા અને મલંગ ચાચા.

        ફિલ્મનાં ગીતોનું ફિલ્માંકન અને ચુસ્ત પટકથા સાથેનો સડસડાટ ચાલતો સ્ક્રિનપ્લે. આ ફિલ્મ નિર્દેશક તરીકે મનોજ કુમારની પહેલી ફિલ્મ હોય, તેણે ફિલ્મનાં એકપણ વિભાગમાં કંઇ કસર ન રહી જાય તેનું પુરતું ધ્યાન રાખ્યું છે. અને એ માટે મનોજભાઇ શાબાશીનાં હક્કદાર પણ ખરાં. ફિલ્મનાં શરૂઆતમાં રજુ થતું સેન્સર બોર્ડનાં સર્ટીફિકેટમાં ફિલ્મની ભાષામાં ‘હિન્દુસ્તાની’ લખાયું છે… વાહ મનોજભાઇ વાહ! ફિલ્મનું પ્રથમ દ્રશ્ય પણ ડાબી તરફથી સૈન્યનાં જવાનનું હથીયાર એવી રાયફલ આવે છે તો જમણી તરફથી દેશનાં ખેડૂતોનું મુખ્ય ઓજાર એવું હળ દર્શાવવામાં આવે છે. સીધો સંદેશ… ‘જય જવાન, જય કિસાન’. મનોજ કુમારનો ફેવરીટ શોટ ટેકિંગ એંગલ એટલે દૂર કેમેરો સેટ કરવો અને સીધો તીરની જેમ ક્લોઝપર ફોક્સ કરવો. તેની ફિલ્મો જરા ધ્યાનથી જો જો દોસ્તો!

        આ લેખ આઝાદીનાં પર્વ નિમિત્તે હોય આજે અહીં આ એક ગીતની જ વાત કરીશું. બાકી આ ફિલ્મનું અને આ લખનારનું ઓલ ટાઇમ ફેવરીટ અને દુનિયાદારીની સીખ આપતું ગીત ઇન્દીવર લીખીત અને મન્ના દાનાં મખમલી કંઠે ગવાયેલું એવું ‘કસમે વાદેં પ્યાર વફા સબ, બાંતે હૈં, બાતોં કા કયા…’ હોય કે પછી, મુકેશનાં દર્દભર્યા અવાજથી સજ્જ એવું ‘દિવાનો સે યે મત પૂછો’ , કે પછી મહેન્દ્ર કપુર, આશા ભોંસલે અને મન્ના ડે એ ગાયેલું ગીત ‘આયી જુમકે બસંત, જુમલો સંગ સંગમેં’, કે ગુલશન બાવરા લીખીત અને લતા મંગેશકરે ગાયેલું ફિલ્મનું એકમાત્ર ગીત એવું ‘હર ખુશી હો વહાં, તું જહાં ભી રહે’ અને છેલ્લું એવું આશા ભોંસલે અને મો. રફીએ ગાયેલું યુગલ ગીત, ‘ગુલાબી રાત’ હોય. આ ગીતોની ચર્ચા ફરી ક્યારેક…

        ફિલ્મનું આ ગીત ‘મેરે દેશ કી ધરતી સોના ઉગલે, ઉગલે ઉગલે હીરે-મોતી…’ આજદિન સુધીનું કોઇ એવી ૧૫મી ઓગસ્ટ કે ૨૬મી જાન્યુઆરી એવી નહીં ગઇ હોય કે આ ગીત આ બંને ખાસ દિવસો પર વગાડવામાં ન આવ્યું હોય. ધીન તડક્ તક્ ધીધીન તડ્ક તક્… નાં ઢોલનાં તાલ પર શરૂ થતું કોરસથી આ ગીત. આ ગીતનાં ફિલ્માંકન માટે મનોજભાઇને ૧૦૦ માંથી ૧૫૦ માર્ક્સ આપવા પડે. કેટલી સુંદર કલ્પના જુઓ. મલંગ ચાચા સાથેનાં સીનને પુરો કરતા સમયે કેમેરો દિવાની ટમટમાતી જ્યોત પર ફોક્સ થાય છે અને એના પછીનાં જ સીનમાં ઝળહળતો સુરજ પૂર્વ દિશાથી પ્રગટતો દર્શાવવામાં આવે છે. મંદીરનાં ક્લોઝ અપ ને ઝુમ આઉટ કરીને પાણીમાં તેનાં પ્રતિબિંબને પણ દર્શાવવામાં આવે છે. ચહેકતા-કલશોર કરતાં પંખીઓ ઉડે અને દર્શકોને એક સુંદર સવાર ઉગ્યાનો અહેસાસ હજુ થાય ત્યાં આ અસરમાંથી હજુ બહાર આવે એ પહેલાં વહેલી સવારમાં ખેતરે જતાં ખેડૂતો એકસાથે કોરસમાં આ ગીતની ધુન ગાતા ગાતા પડદા પર જોવા મળે છે. આ ગીતમાં ગૌતમ બુધ્દ્ન, ગુરૂ નાનક દેવ, ગાંધી બાપુ, રવિન્દ્રનાથ ટાગોર, ભગતસીંઘ, સુભાષ ચંદ્ર્ બોઝ, લોકમાન્ય તિલક, જવાહરલાલ નહેરૂ, લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી અને પંજાબી શહીદ હરિસિંઘ નલવાને સૌને યાદ કરવામાં આવ્યા છે. એક રીતે આ ગીત આપણાં દેશનાં આ સપૂતોને શ્રધ્ધાંજલી છે. ગીત લખ્યું છે ગુલશન બાવરાએ. એક એક પંક્તિ પર ગુલશન બાવરાની પીઠ થાબડવી પડે. ગીત સાંભળતી વખતે ખાસ તો  જોતી વખતે સામાન્ય પ્રેક્ષક પણ શબ્દો સાથે પોતાની જાતને જોડી શકે એવા શબ્દો અને ધુન છે. રાષ્ટ્ર ભક્તિ અને પ્રેમથી તરબતર એવું આ ગીત આ માટે જ આટલા વર્ષો પછી પણ એવું ને એવું તાજું અને દેશદાજથી છલકતું છે.

આ ફિલ્મનાં સંગીતકાર કલ્યાણજી-આણંદજી એ આ ગીતમાં ધુન નું જે સ્મૂધ ટ્રાન્ઝીશન એટલું પરફેક્શન સાથે કર્યું છે કે સાંભળનારને બંને ધુન એક જ લાગે. આ સ્મૂધ ટ્રાન્ઝીશન એટલે કે જે ધુન વાગતી હોય તે જ ધુન પણ વાદ્યો જુદા જુદા પણ શ્રોતાને જરા પણ ખલેલ ન પહોંચે અને ધુન બદલાઇ ગઇ હોય. ઉ.દા. તરીકે ગીતનો અંતરો પુરો થતાં પડદા પરનું દ્રશ્ય બદલાય છે. સમજોને કે જુદી જ દુનિયા… ક્લબનાં રોક એન્ડ રોલ સંગીતની ધુન પર થીરકતા શરીરો અને ભારતનો સાવકો ભાઇ પુરન જોવા મળે છે. અને જે રીતે ડ્રમ વાગતાં વાગતાં ક્લોઝ અપ કેમેરો કટ્ટ ટુ ખેતરમાં ઢોલ પર ફોક્સ થાય. દર્શકોને જરા પણ એવું ન લાગે કે દ્રશ્ય બદલાઇ ગયું, ધુન બદલાઇ ગઇ.

ફિલ્મમાં ઘણાં સીન્સ એવા છે જેમાં ઉડીને આંખે વળગે એવી રીતે અને વગર પાણીએ ગળે ઉતરી જાય એવી રીતે પણ સંદેશાઓ આપવામાં આવ્યા છે. જેમ કે મેજર સાહેબ જ્યારે ભારતને મળવા તેનાં ખેતરે આવે છે ત્યારે બપોરની જમણનો સમય થયો હોય, સૌને જમવાનું કહેવામાં આવે છે ત્યારે, કુવાની પાળે ખેડૂતો પોતાનાં હળ અને જવાનો – સૈનિકો પોતાની બંધૂક એક સાથે એકબીજાનાં ટેકે રહે એમ મૂકે છે. આ સ્પષ્ટ સંદેશો છે ‘જય જવાન જય કિસાન’ સૂત્રનો. એવી રીતે ફિલ્મમાં ડૉક્ટર છે એવી કવિતા (આશા પારેખ) પણ ‘વધુ બાળ વધુ જંજાળ’ નો સંદેશો આપીને ફેમીલી પ્લાનિંગનો સરકારી સંદેશ વહેતો મૂકે છે.

પણ મનોજકુમારે આ ફિલ્મ સરકારી ડોક્યુમેન્ટ્રી ન બની જાય અને એક ફુલ ફ્લેજ્ડ કોમર્શીયલ ફિલ્મ બને તેનાં પુરતા પ્રયાસો કર્યા છે અને તેમાં સફળ પણ રહ્યા. આ ફિલ્મને લગતાં પાસાએ વિશેની અમુક વાતો જાણવા જેવી છે જે નીચે મુજબ છે.

૦૧.    ‘ઉપકાર’ ફિલ્મને બેસ્ટ હિન્દી ફિલ્મનો રાષ્ટ્રિય પુરસ્કાર મળેલો.

૦૨.    તત્કાલિન વડાપ્રધાન શાસ્ત્રીજી માટે દિલ્હીમાં ફિલ્મ ‘શહિદ’નાં યોજેલ ખાસ શો બાદ, શાસ્ત્રીજીએ પુરા યુનિટને તેમનાં ઘરે ચા-નાસ્તા માટે આમંત્રણ આપ્યું, ત્યારે મનોજ કુમારને આ સુત્ર ‘જય જવાન જય કિસાન’ પર એક ફિલ્મ બનાવવાનું સુચન કર્યું. દિલ્હીથી પરત મુંબઇ ટ્રેનમાં આવતાં આવતાં મનોજકુમારે ફિલ્મની કહાની લખી. (મનોજ કુમારને હવાઇ યાત્રાનો ફોબિયા છે.)

૦૩.    આ ફિલ્મ જેમ ઉપર લેખકે જણાવ્યું છે તેમ સદ્દ્ગત વડાપ્રધાન લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીજી ને સમર્પિત છે. કારણ ખુબ સ્પષ્ટ હતું કે તેમનું અવસાન ફિલ્મની રીલીઝનાં આગલા જ વર્ષે એમ ૧૯૬૬માં તાસ્કંદ ખાતે ભેદી સંજોગોમાં અને કારણોવશ થયેલું. ૧૯૬૫નું પાકિસ્તાન સાથેનું યુધ્ધ જીતનાર બહાદુર એવા વડાપ્રધાન હોવાની સાથોસાથ નહેરૂની જેમ તેઓ શાંતિ અને સુમેળનાં પણ એટલા જ આગ્રહી હતાં. (નહેરૂ અને શાસ્ત્રીજીમાં ફર્ક એટલો જ કે નહેરૂ એ તેમની શાંતિ અને સુમેળતાનો ઉપયોગ દેશની અખંડિતતાનાં ભોગે અને પોતાની છબી વધુ ઉજ્જ્વળ બને એ નાપાક હેતુ સબબ કર્યો, જ્યારે શાસ્ત્રીજી એ પહેલા પાડોશી દેશને યુધ્ધમાં શિકસ્ત આપી ત્યારબાદ શાંતિ સ્થાપવાનાં પ્રયાસો કર્યા.) માટે શાસ્ત્રીજીની આ બંને છબીને ભારતનાં નાગરીકો સમક્ષ લાવવા કેટલાક દ્રશ્યો મનોજકુમારે ફિલ્મમાં લીધા હોવાને કારણે એવો મત પણ એવી ભાવના પણ મનમાં પ્રગટ થાય કે નિર્દેશકે પોતાનાં અને ફિલ્મનાં માર્કેટીંગનાં હેતુ સબબ શાસ્ત્રીજીની શહીદીનો ઉપયોગ કર્યો. હકીકત જે હોય તે ફિલ્મ બનાવીને મનોજ કુમારે એક ઉત્કૃષ્ઠ ભેટ દેશને આપી કહી શકાય.

૦૪.    આ ગીત ‘મેરે દેશ કી ધરતી….’ નું રેકોર્ડીંગ સળંગ વીસ કલાક જેટલો સમય ચાલ્યું હતું.

૦૫.    ગીતનાં કવિ ગુલશન બાવરા ૧૯૫૯થી ફિલ્મોમાં ગીતકાર તરીકે પ્રવૃત્ત હોવા છતાં આ ગાયનથી એ પ્રસિધ્ધિની ટોચે પહોંચ્યાં. તેમને ‘બેસ્ટ ગીતકાર’ નો ફિલ્મફેર એવોર્ડ પણ મળ્યો. શરીરે સુકલકડી એવા આ શાયરે ‘ઉપકાર’માં સોમ-મંગલ એવી કોમેડી જોડી પૈકીનાં ‘સોમ’ ની ભૂમિકા મોહનચેટી સાથે મળીને કરી હતી.

૦૬.    ‘મેરે દેશ કી ધરતી…’ ગીત ગાવા બદલ ગાયક મહેન્દ્ર કપુરને નેશનલ એવોર્ડ મળેલો. જ્યારે તે જ વર્ષે રીલીઝ થયેલી ફિલ્મ ‘હમરાઝ’ નાં એક ગીત ‘નીલે ગગન કે તલે…’ માટે બેસ્ટ પ્લેબેક સિંગર તરીકેનો ફિલ્મફેર એવોર્ડ પણ મળેલો.

૦૭.    આ ફિલ્મની હીરોઇન એવી આશા પારેખ એ સમયે ડાન્સ ક્વિન કહેવાતી. પણ એની આ ઇમેજ બદલવા માટે નિર્દેશકે આશા પારેખ પાસે આ ફિલ્મમાં ગીતોની પંક્તિઓ ગવડાવી પણ નાચવાનો મોકો ન જ આપ્યો. તેમ છતાં આશા પારેખ ગીત ‘આયી જુમકે બસંત, જુમલો સંગ સંગમેં’ માં થોડું શરીર હલાવી લે છે.

૦૮.    એ વર્ષનાં ‘ફિલ્મફેર એવોર્ડ’ માં ફિલ્મ ‘ઉપકારે’ એવો સપાટો બોલાવ્યો કે, શ્રેષ્ઠ ડાયલોગ, શ્રેષ્ઠ એડિટીંગ, શ્રેષ્ઠ સહાયક, શ્રેષ્ઠ સ્ટોરી, એમ મોટાભાગની કેટેગરીમાં તે જ ફિલ્મ (ઉપકાર)ને એવોર્ડ જાહેર થયા. એક એવોર્ડ લેવા જતાં મનોજકુમારને દીલીપકુમારે ટોક્યા પણ ખરાં કે, “અમારે ભાગે પણ એકાદ એવોર્ડ રહેવા દેજો!” મનોજકુમારને બેસ્ટ ડાયરેક્ટર નો એવોર્ડ મળ્યો. (જો કે એ વર્ષે દિલીપકુમારને ફિલ્મ ‘રામ ઔર શ્યામ’ નાં ડબલ રોલ માટે બેસ્ટ એક્ટરનો ફિલ્મફેર એવોર્ડ મળેલો.)

૦૯.    ઉપકાર માટે ખલનાયક પ્રાણને તેમનાં ‘મંગલચાચા’ નાં રોલ બદલ શ્રેષ્ઠ સહાયક ભૂમિકા નો ફિલ્મફેર એવોર્ડ મળેલો. ત્યારે વરસો સુધી પડદા પર સફળ ખલનાયકની ભૂમિકા ભજવનાર પ્રાણ પહેલીવાર એક કલાકાર તરીકે અને એ પણ પોઝીટીવ કેરેક્ટર તરીકે પુરસ્કૃત થયા. પ્રાણ આ એવોર્ડ સ્ટેજ પર લેવા ગયા ત્યારે તેમણે કહ્યું પણ ખરૂં કે જો ફિલ્મફેરમાં બેસ્ટ વિલન નો એવોર્ડ હોત (ત્યારે આ કેટેગરી ન હતી) તો મને અત્યાર સુધીમાં કેટલાયે ફિલ્મફેર એવોર્ડ મળી ચુક્યા હોત. શ્રેષ્ઠ વિલન (ખલનાયક) ના એવોર્ડની કેટેગરી ફિલ્મફેરમાં હોવી જોઇએ એવી એમણે માંગણી પણ કરી અને એ માંગણી છેવટે  ૨૫ વર્ષ પછી સન ૧૯૯૧માં પુરી થઇ. ત્યાં સુધીમાં પ્રાણસાહેબ પોતે ચરિત્ર અભિનેતા બની ચુક્યા હતાં અને ત્રણ વાર શ્રેષ્ઠ સહાયક તરીકે ફિલ્મફેર એવોર્ડ લઇ ચુક્યા હતાં.

૧૦.    પ્રાણસાહેબ પર ફિલ્માવાયેલું ગીત ‘કસમે વાદેં પ્યાર વફા સબ, બાંતે હૈ બાતોં ક ક્યા?’ મનોજકુમાર બેકગ્રાઉન્ડમાં વગાડીને પોતાના પર પીક્ચરાઇઝ કરવું જોઇએ એવી પણ સલાહ મળી હતી પણ હોશીયાર દિગ્દર્શક મનોજકુમારે પોતાનો અંગત ફાયદો જોવાને બદલે ફિલ્મનું હિત વિચાર્યું અને પ્રાણ જેવું દુનિયાદારી સમજતું પાત્ર છે ફિલ્મમાં એવું જ દુનિયાદારી સમજાવતું આ ગીત છેવટે તેનાં પર ફિલ્માવવામાં આવ્યું.

૧૧.    ફિલ્મ ‘ઉપકાર’ ને ઘણા લોકો ‘મધર ઇન્ડિયા’ની પુરૂષ આવૃત્તિ ગણાવે છે. અહીં ‘ભારત’ વ્યક્તિ જેટલી જ દેશનાં પ્રતિક તરીકેની છે. નાયકનું નામ અગાઉ ‘રામ’ રાખવામાં આવેલું. પરંતુ, સ્ટોરીનો છેલ્લો વળાંક જ્યારે લખાણો ત્યારે મનોજકુમારે પોતાની ભૂમિકાનું નામ ‘ભારત’ કર્યુ.

૧૨.    ફિલ્મમાં છેલ્લે ‘ભારત’ (મનોજકુમાર)નાં બન્ને હાથ કાપી નાંખવા પડે છે. એ સિમ્બોલિક (પ્રતિકાત્મક) ઘટના છે. સન ૧૯૪૭માં આઝાદી વખતે ‘અખંડ હિન્દુસ્તાન’ નાં ટુકડા થાય અને આપણો દેશ ‘હિન્દુસ્તાન’ ને બદલે ‘ભારત દેશ’ કહેવાયો. ભારત દેશનાં નકશામાં પણ તેની બે બાજુ કપાઇ ગઇ હતી, પૂર્વ પાકિસ્તાન અને પશ્ચિમ પાકિસ્તાન… (જે પૈકીનું પૂર્વ પાકિસ્તાન સન ૧૯૭૧માં ‘બાંગ્લાદેશ’ તરીકે સ્વતંત્ર્ય દેશ તરીકે ઓળખ પામ્યું).

જો હજુ સુધી આ ફિલ્મ ન જોઇ હોય તો આ રહી. જરા ક્લિક કરો અને માણો દેશપ્રેમથી છલકતી ફિલ્મ.

સ્ટ્રેટ ડ્રાઇવઃ     આ ફિલ્મ વિશે લખ્યા પછી મારા વાચકો સાથે એક વાત જરૂર શેર કરવા ઇચ્છુ છું કે આ  લખનારે આ ફિલ્મ સૌપ્રથમ વાર ધો. ૪ માં અભ્યાસ કરતી વખતે ૧૫મી ઓગસ્ટનાં અનુસંધાને મારી સ્કુલ રાજુલા કુમાર શાળા નં ૧, ટાવર સામે ની પાછળ જ આવેલ કન્યા શાળા નં. ૧ માં હોલમાં ૮mm લેન્સનાં હાથથી ઘુમાવી શકાય એવા પ્રોજેક્ટર પર જોયેલી. નીચે ફોટો છે એવું...

કાર્યને મૂલવો તેનાં ઇરાદાથી… (PART - 2)

Mr. WINSTON CHURCHILL

         વિન્સટન ચર્ચિલ એ વખતે ઇંગ્લેન્ડનાં વડાપ્રધાન હતાં. તેમનાં એક અનન્ય સ્નેહીને ત્યાં ખૂબ ભવ્ય પાર્ટીનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. ચર્ચિલ પણ આ પાર્ટીમાં હાજર હતાં. દેશનાં નામાંકિત મહાનુભાવો આ પાર્ટીમાં એકત્રિત થયેલાં. સૌ મોજમાં હતાં, આનંદમાં હતાં. પાર્ટીનાં આયોજક યજમાને ખાસ આ પાર્ટીમાટે એક અણમોલ ચાંદીનો સેટ ઉપયોગમાં લીધો હતો, જેની એક એક વસ્તુ આકર્ષક હતી.

        હવે બન્યું એવું કે પાર્ટીમાં આવેલ તમામ મહેમાનોમાનાં એક સદ્દ્ગૃહસ્થને થયું, ચાંદીનાં સેટમાંથી એક પીસ કે ગમે તે એક વસ્તુ તો ગમે તેમ કરીને પણ રાખી લેવી કે સેરવી લેવી. તેમણે ધીરે રહીને એક ચાંદીનો ચમચો કોટનાં આગળનાં ખિસ્સામાં સેરવી દીધો. અચાનક ઘટના પર અને આ વ્યક્તિ પર પાર્ટીનાં આયોજક યજમાનની નજર પડી, ને તેમણે જોયું કે તેનાં મહેમાને શું કરેલું. ચમચો લેનાર સજ્જનને કંઇ કહી શકાય તેમ હતું નહીં, સાથોસાથ ચાંદીનાં મૂલ્યવાન સેટને પણ ખંડીત કરી શકાય તેમ હતો નહીં. આ ઉપરાંત ચમચા જેવા બાબત માટે આટલી મોટી પાર્ટીની મજા મરી જાય અને કંઇ અનર્થ સર્જાય એ પણ યજમાનને મંજૂર નહોતું. હવે કરવું શું. બરાબરનાં મૂંજાણા…

        છેવટે તેમણે તેમની મૂંજવણ ચર્ચિલ પાસે રજૂ કરી.

        ચર્ચિલે વિગત જાણી યજમાનને કહ્યું કે, “જરા ચિંતા કરશો નહીં, બેફિકર રહો.” મોઢામાં ચિરૂટ અને હાથમાં વાઇનનાં ગ્લાસ સાથે વાતો કરતાં કરતાં ફરતાં ફરતાં ચર્ચિલ ચમચો ચોરી લેનાર પેલા વ્યક્તિ પાસે આવી પહોંચ્યા. તેમની સાથે થોડી વાર ખૂબ આત્મિયરાથી વાતો કરી અને છેવટે નજીક આવીને પેલાનાં કાનમાં કહ્યું, “ચાંદીનો સેટ અણમોલ છે, એન્ટિક છે, ખોટું શું કામ કહું? મેં તો એક ચમચો લઇ લીધો.” આમ કહી ચર્ચિલે પોતાના કોટનાં ખિસ્સામાં મૂકેલો ચાંદીનો ચમચો પેલા વ્યક્તિને બતાવ્યો. ચર્ચિલ જેવી વ્યક્તિ આટલી લાગણી બતાવી વિશ્વાસ મૂકી આવી વાત પોતાને કહી એટલે પેલા વ્યક્તિનો વિશ્વાસ વધી ગયો. તેમણે પણ ચમચો બતાવીને કહ્યું કે, “તમારી જેમ મેં પણ એક ચમચો ઉપાડી લીધો છે.” થોડી આડીઅવળી વાતો કરી ચર્ચિલ ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા.

        પાર્ટીનાં ભોજનની વ્યવસ્થા થઇ રહી હતી, ટેબલો સજાવ્યા હતાં, સંગીતનાં સુર રેલાઇ રહ્યા હતાં, ડ્રિંક્સ અને વાઇનનાં જામ ભરાઇ રહ્યા હતાં. સૌ ખુશખુશાલ હતાં, આનંદમાં હતાં… યજમાન તરફથી સૌને જમવા માટે ડિનર ટેબલ પર સ્થાન લેવાની વિનંતી કરવામાં આવી.

        એ વખતે ચર્ચિલ ફરી પેલા ચમચો ચોરનાર વ્યક્તિ પાસે આવ્યા અને થોડા ચિંતાતુર અવાજમાં કહ્યું કે, “મને વહેમ છે કે યજમાનને ખ્યાલ આવી ગયો છે. અંદર સેટની ગણતરી શરી થઇ ગઇ છે. મારી હિંમત નથી ચાલતી. કદાચ બેઇજ્જ્તી થાય તો? પકડાઇ ગયા તો? હું તો મારો ચમચો મૂકી દઉં છું.” તેમ કહી તેમણે પોતાનો ચમચો ધીરે રહી ટેબલ પર મૂકી દીધો. ચર્ચિલની આવી વાત સાંભળી ચમચો ચોરનાર વ્યક્તિ પણ મૂંઝાઇ ગયો અને મનમાં વિચાર્યું કે, “તો પછી હું પણ શા માટે જોખમ વહોરી લઉં? હું પણ મૂકી દઉં છું.” આમ કહીને તેણે પણ ચમચો ટેબલ પર મૂકી દીધો. ચર્ચિલે યજમાનને કહ્યું કે, “સમસ્યા હલ થઇ ગઇ છે.” યજમાન ખૂબ ખુશ થયાં. પાર્ટી શાનદાર રીતે પૂરી થઇ.

        આમ, કોઇ પણ કાર્યનું મૂલ્યાંકન તેની પાછળ એ કાર્ય કરવાનાં ઇરાદા પરથી નક્કી થાય છે.

કાર્યને મૂલવો તેનાં ઇરાદાથી… (PART - 1)

        લાલા હજારીપ્રસાદ અને લાલા બિહારીલાલ બંને જીગરજાન મિત્રો. બંનેનો એક ભાણામાં હાથ. બંનેનાં પરિવારમાં પણ એટલી જ આત્મીયતા. બંને અમીર પરિવારોનાં સુખી જીવનમાં એક વાર એવું સંપત્તિનું વમળ સર્જાયું કે જીવનમરણનો પ્રશ્ન સામે આવીને ઊભો રહ્યો.

        બન્યું એવું કે લાલા હજારીપ્રસાદજી સપરિવાર ચારધામની યાત્રાએ નીકળ્યા. તેમણે દિલ્હીનાં ચાંદની ચોક પાસે આવેલી પોતાની શાનદાર કોઠી એમ ને એમ તેમના અનન્ય મિત્ર લાલા બિહારીલાલને સુપરત કરી. સરસામાન, દરદાગીના, નોકર-ચાકર સહિત લાલાલ હજારીપ્રસાદે પરિવાર સાથે યાત્રા માટે પ્રસ્થાન કર્યું. લાલા બિહારીલાલે કોઠીની મુલાકાત લીધી, લાલાજીનો વૈભવ જોયો, આભૂષણો, રાચરચીલું, ચાંદીનાં કિંમતી વાસણો, કિંમતી ગાલીચા, અણમોલ કલાકૃતિઓ, અમૂલ્ય ચિત્રો, આ બધું જોઇ લાલા બિહારીલાલની દાનત બગડી. સંપત્તિનો મોહ માનવી પાસે શું શું નથી કરાવતો?

        સદા મૈત્રીને જોતી આંખ પર સ્વાર્થનાં ચશ્મા ચડી ગયાં. દ્રષ્ટી બદલાઇ એટલે સૃષ્ટી પણ બદલાઇ. લાલા બિહારીલાલે એક પછી એક મૂલ્યવાન વસ્તુ પોતાની કોઠી પર મોકલી આપવાની શરૂઆત કરી દીધી. એમ કરતાં લાલા હજારીપ્રસાદની કોઠીની લગભગ બધી અતિ મૂલ્યવાન વસ્તુઓ લાલા હજારીપ્રસાદે પોતાની કોઠી પર સેરવી દીધી.

        લાલા હજારીપ્રસાદ યાત્રામાંથી પરત આવતાં જોયું તો એમની કોઠી લગભગ ખાલીખમ થઇ ચુકી હતી. પણ! હજારીપ્રસાદ સાવ ભોળા, સરળ સ્વભાવનાં હતાં. મિત્રની આ પ્રપંચલીલાને પ્રથમ તો સમજી જ ન શક્યા, કદાચ થોડા દિવસ તેમને ત્યાં લઇ ગયા હશે એમ ધાર્યું. પરંતુ લાલા હજારીપ્રસાદે જ્યારે લાલા બિહારીલાલ સમક્ષ જઇ રજૂઆત કરી કે પોતાની તમામ વસ્તુ પરત આપે. ત્યારે બિહારીલાલે “તમારે ત્યાં જે કંઇ હતું તે એમ ને એમ જ છે. તમારૂં તો મહિનો દહાડો ઘર સાચવ્યું એનો આવો બદલો આપો છો એ પણ દોસ્ત થઇને? એક આબરૂદાર માણસ સામે આવી વાત કરતાં તમને શરમ ન આવી કે સંકોચ ન થયો. આવી ગળે પડવાની વાત કરી એટલે હજારીપ્રસાદ ભાંગી પડ્યા. જીવનની સંધ્યાએ લૂંટાઇ ચૂક્યા હતાં, અને વળી વધુ આઘાત તો એ વાતનો લાગેલો કે પોતાના જીગરજાન મિત્રએ જ તેમને લૂંટી લીધા હતાં.

        દુઃખી હ્રદયે તેઓ ઘરે પાછા ફર્યા. પત્નીએ આ વિગત જાણી. બંનેને એકીસાથે એક બુધ્ધિવાન સ્વજનની યાદ આવી. જેનું નામ હતું, મહેશદાસ બિરબલ. અકબર બાદશાહનાં નવરત્નો – ખાનખાનાન રહીમ, ટોડરમલ, અબુલફઝલ, ફૈઝી, મુલ્લાં દોપિયાઝી, મિયાં તાનસેન, હકીમ હમામ, માનસિંહ અને બિરબલ. આ નવરત્નોમાં બિરબલની ગણના પણ થતી. બિરબલ બુધ્ધિમાન હતો, વિચક્ષણ હતો, ભાંગ્યાનો ભેરૂ હતો. લાલા હજારીપ્રસાદે પોતાની વ્યથાની કથા બિરબલને સંભળાવી. બિરબલ કહેઃ “કોઇ સાક્ષી? કાંઇ લખાણ, કાગળ પત્ર?” લાલાજી કહે, “કાંઇ નથી. મારા માટે તો મૈત્રી એ જ વિશ્વાસ હતો”. બિરબલ કહે, “જરા પણ ચિંતા કરશો નહીં. તમારી એકે એક વસ્તુ તમને ઘર બેઠાં મળી રહેશે.” લાલાજી અને તેમનાં પત્નીને હૈયાધારણ મળી. બિરબલને તેમણે ભાવભરી વિદાય આપી.

        થોડા દિવસ પછી બિરબલે લાલા બિહારીલાલને પોતાના મહેલે બોલાવ્યા. ઉત્તમ પ્રકારની આગતાસ્વાગતા કરી, ખૂબ આત્મિયતા બતાવી અને ધીમા સ્વરે કહ્યું, “વાત અત્યંત ગુપ્ત છે એટલે હમણાં કોઇને કહેવાની ભૂલ કરશો નહીં. બાદશાહ સલામત દીવાન બદલવા ઇચ્છે છે, પરંતુ કોઇ લાયક વ્યક્તિ મળ્યા પછી જ. હવે ત્રણ લાયક વ્યક્તિઓમાં એક છે શેઠશ્રી બ્રિજભૂષણલાલજી, બીજા જનાબ ઇનાયતઅલી ખાન અને ત્રીજા છે…” બિરબલે ધીરેથી કહ્યું, “લાલા બિહારીલાલ.” પોતાનું  નામ એ પણ આવડા મોટા પદ, હોદ્દા માટેનાં ઉમેદવાર તરીકે બિરબલ જેવા રાજરત્ન પાસેથી સાંભળી બિહારીલાલ ખુબ ખુશખુશાલ થઇ ગયા. બિરબલે તેમનાં ચહેરાનાં ભાવોનું નિરીક્ષણ કર્યું. અન્ય વાતો થઇ. બિહારીલાલ હાથીની અંબાડી પર દિલ્હીનાં ચાંદની ચોઅકમાં પોતાને દીવાનનાં રૂપમાં જોઇ રહ્યા. એક સુંદર સ્વપ્ન સાથે બિહારીલાલ વિદાય થયા.

        બે મહિના પછી વળી બિરબલનું કે’ણ આવ્યું. લાલા બિહારીલાલ તરત જ તૈયાર થઇ ને બિરબલને ત્યાં પહોંચ્યા. બિરબલે એટલું જ જણાવ્યું કે, “વિશ્વાસુ અધિકારીઓ દ્વારા ત્રણેયનાં જીવન વિશે માહિતી ભેગી કરવાનું શહેનશાહે ફરમાન કર્યું છે.”

        પાછો એક મહિનો પસાર થયો. અચાનક એક રાત્રે બિરબલનું કે’ણ લાલા બિહારીલાલને આવ્યું. લાલા બિહારીલાલ તરત જ બિરબલ સમક્ષ હાજર થયાં. બિરબલે ઝીણી આંખ કરી કીધુ કે, “તમારે કોઇની સાથે કાંઇ વાંધો કે તકરાર હોય એવું તો નથી ને?” બિહારીલાલ પણ ઉસ્તાદ હતાં. “નહીં હજૂર, કોઇની સાથે કંઇ નથી. આપ હુકમ કરો તો મારા જિગરજાન દોસ્ત લાલ હજારીપ્રસાદને આપની સમક્ષ હાજર કરૂં.” સમયને પારખી લાલા બિહારીલાલે રજૂઆત કરી.

        બિરબલ કહે, “સાવધ રહેજો, એક વિશ્વાસુ, ઇમાનદાર ઇન્સાનની જહાંપનાહ બાદશાહ સલામતને જરૂર છે. આવો વિશ્વાસ તેમને થઇ જવો જોઇએ.” બિહારીલાલ કહે, “હજૂર, સમજદાર ઇન્સાનને ઇશારો જ કાફી છે.” આટલું કહી લાલા બિહારીલાલ બિરબલને ત્યાંથી વિદાય થયાં.

        બીજા જ દિવસે લાલા હજારીપ્રસાદની કોઠી પર તેમની એકે એક વસ્તુ પહોંચતી કરી દીધી. ચાંદીનો થાળ સાચા મોતીનો ભરેલો લાલા હજારીપ્રસાદની પત્નીને લાલા બિહારીલાલ તરફથી ભેટ આપવામાં આવ્યો, તેમજ સપરિવાર બિહારીલાલને ત્યાં ભોજ નું આમંત્રણ પણ આપ્યું.

        બંને મિત્રો મળ્યાં, સપરિવાર જમ્યા, સૌએ અલક મલકની વાતો કરી, ખુબ આનંદ કર્યો. આ તમામ વિગત બિરબલે જાણી. પંદરક દિવસ પછી તેમણે લાલા બિહારીલાલ ને પોતાને ત્યાં ફરી બોલાવી સમાચાર આપ્યા કે, “દીવાનનો પ્રશ્ન હમણાં થોડા સમય માટે બાદશાહે મુલતવી રાખ્યો છે.”

        ક્યારેક વિશુધ્ધ ઉદ્દેશ માટે નિઃસ્વાર્થ ભાવે બુધ્ધિમાનો મોટા સત્યને ખાતર નાના સત્યનો ભોગ આપી દે છે.