વાર્તા...

એક માણસને એક નાનકડી દીકરી હતી. એકની એક, ખુબ લાડકી. એ માણસ તેની લાડકી માટે જ જીવતો એમ કહી શકાય, તે બાળકી જ તેનું સર્વસ્વ હતી તેનું જીવન હતી. તેની પૂંજી હતી. જાન કે જીગર થી પણ વહાલી હતી એ માણસને એની આ ઢીંગલી.

એક વાર એ માંદી પડી. તે બાળકીનાં પિતાએ ખુબ વૈદ – હકીમો, સારામાં સારા ડોક્ટર્સ શ્રેષ્ઠમાં શ્રેષ્ઠ હોસ્પીટલમાં સારવાર કરાવી, આકાશ પાતાળ એક કરી દીધા, પણ એ પોતાની વહાલસોયીની માંદગી દુર ન કરી શક્યો. આ દોડધામમાં અને પોતાના કલેજાનાં ટુકડાની માંદગીએ તેને એકદમ બાવરો બનાવી દીધો.

ખુબ પ્રયત્નો કર્યા જતન કર્યા દોરા – દાગા, ભુવા – સાધુ, વૈદ – હકીમ, ડોક્ટર્સ અને હોસ્પીટલ્સ તમામ રીતે યત્ન પ્રયત્ન કરવા છતાંયે એ માણસની ઢીંગલીની માંદગી દુર ન થઇ અને એક દિવસ તેનો કાળજાનો કટકો મૃત્યુ પામ્યો. આ ઘટનાએ એ માણસની તમામ સ્વસ્થતા, તમામ સમજ, તમામ બુદ્ધિ, વિવેક હણી લીધા. તેનાં મનમાં એક પ્રકારની તિવ્ર કટુતા અને કડવાશ આવી ગઇ. એ માણસે આઘાતનાં માર્યા પોતાની જાતને દુનિયા દારીથી દુર, સ્વજન-મિત્રોથી દુર એક ઓરડામાં પુરી દીધી. આ ઘટના બાદ તેનાં સ્વજનોએ પણ આ વ્યક્તિની સામાન્ય જીંદગી જીવી શકશે એવી આશા છોડી દીધી.

એક રાતે આ પિતાને એક સપનું આવ્યું. સપનામાં એ સ્વર્ગ પહોંચી ગયો. ત્યાં એણે નાના નાના બાળકો અને નાના બાળ દેવદુતોનું એક ભવ્ય સરઘસ જોયું. આ સરઘસ અવિરત પણે ચાલ્યું જતું હતું. શ્વેત અને અત્યંત સ્વચ્છ વસ્ત્રો ધારણ કરેલા આ દેવદુતો અને બાળકોનું ઘ્યાન પણ આ વ્યક્તિ પર નહોતું તેઓ તો બસ આ સરઘસમાં શાંતિથી ચાલ્યા જતાં હતાં. આ તમામ બાળકો પાસે એક એક સળગતી મીણબત્તી હતી. તમામ પાસે. પણ આ વ્યક્તિએ જોયું અને નોંધ લીધી કે એક બાળક પાસે ઓલવાઇ ગયેલી મીણબત્તી લઇને આ સરઘસમાં ચાલે છે. તે તુરંત જ એ બાળક પાસે ગયો અને તેણે જોયું તો એ બાળક બીજું કોઇ નહીં પરંતુ તેની મૃત્યુ પામેલી દીકરી જ હતી. તે ખુબ ખુશ થયો, આંસુભરી આંખે તેણે તેની વહાલી દીકરીનાં માંથે હાથ ફેરવ્યો, ચુમી, તેની પોતાની ગોદમાં લઇ લીધી. આ થતાં સરઘસ થંભી ગયું. આ જોઇને આ પિતાએ પોતાની લાડકીને ખુબ વ્હાલથી પુછ્યું કે, ‘બેટા તારી એકલીની જ મીણબત્તી કેમ ઓલવાયેલી છે?’

તો દિકરીએ જવાબ આપ્યો, કે ‘પપ્પા, મારી મીણબત્તી પણ પેટાયેલી જ હતી. પરંતુ વારંવાર એ તમારા આંસુઓથી ઓલવાય જાય છે. આ લોકો ફરી ફરીને પેટાવે છે પરંતુ તમારા આંસુ એને વારંવાર ઓલવી દે છે. જો તમે આંસુ સારવાનું બંધ કરો તો આ તમામ દેવદુતોની જેમ મારી પણ મીણબત્તી પેટાયેલી રહેશે અને હું પણ ખુબ રાજી થઇશ.’

આટલું સાંભળતા પેલો વ્યક્તિ ઊંઘમાંથી સફાળો જાગી ગયો અને એણે જોયું તો તે તો એનાં બંધ ઓરડામાં હતો જયાં ચારેકોર ભારોભાર નિરાશા અને વેદના હતી. તે ક્ષણથી તે ઉઠ્યો અને મનોમન નક્કી કર્યું કે ‘નહીં હું મારી દિકરીની મીણબત્તી ઓલાવા નહીં દઉં. અને આમ એકાંતમાં પુરાઇ ન રહેતા મોકળા મને મારા મિત્રો અને સગા-વહાલાં સાથે હું પણ આનંદથી જીવીશ.’

હવે, તેની લાડકડીની મીણબત્તી તેનાં આંસુઓથી બુજાતી નહોતી.

झिंदगी एक सफर है सुहाना...

સફર કરવી પણ ‘સફર’ ન થવું…!

મિત્રો, મેં એક વાત ખાસ નોંધ લીધી છે કે આખા વર્ષ દરમિયાન લોકો આ રજામાં રોમાંચકારી સ્થળ પર જવાનાં સપનાં જુએ છે. તૈયારીઓ કરે છે અને પ્રોગ્રામ ઘડતા રહે છે. પણ ખરેખર આવી કોઇ જગ્યાએ પહોંચી ગયા પછી તેઓ એટલા રોમાંચિત થાય છે ખરાં?

       તાજેતરમાં એક સર્વેથી એવું તારણ બહાર આવ્યું છે કે રજા પહેલાનો અને પછીનો હેપ્પીનેસ ઇન્ડેક્ષ કંઇક જુદો જ હોય છે. હેપ્પીનેસ ઇન્ડેક્ષ એટલે સફર પહેલાં અને પછી થયેલી ખુશી કે મોજ. મનોવિજ્ઞાનિઓએ એવું તારણ કાઢ્યું કે સફરની યોજના બનાવવી, એ વિશે સપના જોવાં, દોસ્તો સાથે વાત કરવી એ વાસ્તવિક પ્રવાસ કરતાં વધુ સુખદ હોય છે. લોકો કલ્પનામાં વધુ ખુશી અનુભવે છે! યાત્રાની મુસીબતો, સફરનો થાક, ઘરની સુખ સુવિધાનો અભાવ, સફરમાં બગડતી તબીયત અને આપસમાં થતાં ઝઘડા વગેરેને લીધે એમનાં ફરવાનાં ઉત્સાહમાં કમી આવી જાય છે. એવું જાણવા મળ્યું છે કે એમણે જેટલું ધાર્યુ હતું એનાથી ઘણો ઓછો આનંદ એમને વાસ્તવમાં મળ્યો હતો.

       એક બીજો સર્વે હતો રજા પછીની મનોદશાનો, કે ૯૫% લોકોએ પાછા ફર્યા બાદ ઉદાસી અને હતાશાનો અનુભવ કર્યો હતો! કોઇપણ સફરની હંમેશા બે બાજુ હોય છે. શરિરીક અને માનસિક. લોકો હંમેશા તંદુરસ્તીની ફિકર કરે છે, પણ મન દુરસ્તી વિશે ક્યારેય વિચાર્યું છે? તેની માટે કે તેને સોલિડ કરવા માટે ક્યારેય કંઇ ઉપાય કર્યો? સવાલ છે…  શું તમારું મન આનંદ મેળવવાની કળા જાણે છે? દરેક ક્ષણમાંથી સુખને મજાને, ઉત્સાહને નિતારી લેવાની કળા મનદુરસ્તી માટે અતિ અતિ ને ફરીવાર અતિ જરૂરી છે. તમને ભવિષ્યમાં જેવવાની કે કલ્પનામાં રાચવાની આદત હશે. તો સુખી થવાની કળાથી લખી લો બાપુ! વંચિત રહી જશો. કારણ કે, સુખ ‘આજ’ અને ‘અહીં’ રહેલું હોય છે. ‘કાલ’ માં અને ‘ત્યાં’ નહીં.

      

         એક સરળ ઉદાહરણ આપું. મારો એક મિત્ર છે. તે હાલની પરિસ્થિતિ પ્રમાણે સાધન સંપન્ન કહી શકાય એમ છે. ઠીક ઠીક પ્રમાણમાં આવક અને ખુબ શાંત અને સરળ જિંદગી. તે તેની આવકનો ખુબ મોટો હિસ્સો એની આવનારી જીંદગી માટે રોકાણ કરી દે છે. કારણ ખુબ સ્પષ્ટ કે અત્યારે કમાઇ શકું છું એટલે બચવી શકીશ. ૨૦-૨૬ વર્ષ પછી કમાઇ નહીં શકું ત્યારે આ જ બચતને વાપરવાની રહેશે. એ સમયની જિંદગીને અત્યારની લાઇફસ્ટાઇલ પ્રમાણે જીવી શકું એ માટે હું આ કરું છું. ખોટી વાત નથી… પણ મેં ખાસ નોંધ્યું છે કે એ અત્યારે પણ ઘણી બાબતોને બાંધછોડનાં નામે જતી કરે છે કે જેમાં થોડો ખર્ચ થતો હોય. કારણ કે તો તે તેનાં આવનારા સમય જે ૨૦-૨૫ વર્ષ પછી આવશે એ માટે યોગ્ય બચત નહીં કરી શકે કે રોકી નહીં શકે. માટે ઘણાં સપનાંઓ મારીને પણ એ પોતાનો આવનારો સમય યોગ્ય વિતે એ માટે પ્રયાસ કરતો હોય છે.

       ડિટ્ટો આ જ વાત ગયા વર્ષે આવેલી ઝોયા અખ્તર નિર્દેશીત ફિલ્મ ‘ઝિંદગી  ના મીલેગી દોબારા’ માં પણ કહી છે. કે ૪૦ વર્ષે રીટાયર થવા માટે અત્યારે મશીનની જેમ કામ કરવું અને જીંદગીનો સોનેરી સમય વેડફી નાખવો શુમ યોગ્ય છે? અને દોસ્ત, કાલની કોને ખબર છે? શું મારો મિત્ર ૨૦-૨૫ વર્ષ સુધી હયાત રહેવાનો એની એને ખાત્રી છે? ના… નથી! તો પછી શા માટે તમારી આવતીકાલ ખુશનુમા વિતે એ માટે તમે તમારી આજને વેડફો છો? થોડું પોતાના માટે જીવવું ખોટું નથી, ફરી લો, દુનિયા જુઓ અને મજા કરો.

       તમારી આવતીકાલને સજાવો પણ આજ નાં ભોગે નહીં દોસ્ત… કાલ જો ન ઉઠી શક્યા તો મરતાં મરતાં પણ અફસોસ રહી જશે કે કાશ! આ કરવું હતું કે તે કરવું હતું પણ જીંદગી જ ન રહી.

       ફિલ્મનું ગીત છે… ‘કલ ક્યા હોગા કિસકો પતા, અભી ઝિંદગી કા લે લો મજા…!’

       કે, ‘આગે ભી ના જાને તુ, પીછે ભી ના જાને તુ, જો ભી હૈ બસ યહી ઇક પલ હૈ…!’

      કલ્પનામાં રાચવા કરતાં અને વિવિધ પ્રકારનાં ગભરાટમાં આવવા કરતાં અને પોતાનાં મનનું આવું નેગેટીવ પ્રોગ્રામિંગ કરવા કરતાં સફર પર નીકળે જવું સારું. તેમ છતાંય, આવા કલ્પનાશીલ લોકો માટે ઓશોએ અમુક સરળ ધ્યાન વિધિઓ બતાવી છે. એ કરી જુઓ. તમારી સફરની ગુણવત્તા બદલાઇ જશે.

       તમે કોઇ વાહનમાં બેસો છો તો ક્યારેક હડદોલા લાગવાથી તમારૂં શરીર દુઃખવા લાગે છે. ટ્રેન, કાર કે વિમાન કોઇપણ વાહન હોય – વાહનમાં બેસવાથી તમે થાકી જાઓ છો. વાહનમાંથી ઊતરો છો ત્યાં સુધીમાં શરીરનાં સાંધેસાંધા દુઃખવા લાગે છે. તમને લાગે છે કે એ સફરનો થાક છે, પણ જરા વિચારો. તમે કંઇ કર્યું તો છે નહીંતો પછી થાકોડો કેવો? જો થોડું ધ્યાનથી આત્મનિરિક્ષણ કરશો તો આ થાક છો તમારા વિરોધનો…! વાહનની એક ગતિ છે, એ ગતિ સાથે તમે વિરોધ કરી રહ્યા છો. તો તમે વગર કર્યે ઘણું કરી રહ્યા છો દોસ્ત! તમે એમ ઇચ્છો કે વાહન ઝડપથી ન ચાલે, હડદોલા ન લાગે, વાહન ડાબી-જમણી તરફ વળે ત્યારે તમે શરીરને અક્કડ રાખો છો તેની ઝડપ અને ગતિ સાથે વિરોધ કરો છો, ગતિમાન રહેતા નથી. ઉબડખાબડ રસ્તાને કારણે તમે જવાબદારોને મનોમન ભાંડતા હો તો પણ શું? કે આવા રસ્તાને કારણે શરીરને સહન કરવા પડતા હડદોલાને કારણે તમે ડ્રાઇવર પર ચિડાવ તો તેનું કોઇ કારણ નથી. ધીમે ધીમે આ પ્રકારનો દ્રષ્ટિકોણ તમારા પર પુરેપુરો છવાઇ જાય છે… બસ આનાથી થાક વધે છે કે લાગે છે.

       જ્યારે થાક લાગે ત્યારે અંદર જ નેગેટિવ શક્તિ ભેગી થાય છે. બેચેનીનું પુર આવ્યું હોય એવું આગે છે. આવા વખતે આ બોજને બહાર ફેંકવાનો ઉપાય જાણતા હો તો ચોક્કસપણે એમાંથી છુટકારો મેળવી શકો. વરસાદમાં કાદવ-કિચડ થાય તો એને પાવડાથી બહાર ફેંકીને આપણે આપણું આંગણું સાફ અને ચોખ્ખું કરી દઇએ છીએ, એમ થાકરૂપી કે બેચેનીરૂપી કાદવ-કિચડને બહાર ફેંકવા શ્વાસરૂપી ઝાડુનો ઉપયોગ કરો. શ્વાસ લેવાની જેમ શ્વાસ છોડવાની પ્રક્રિયા પર પણ ઘ્યાન કેંદ્રીત કરો. જોરથી શ્વાસને બહાર કાઢો. આવું સતત થોડીવાર માટે કરો. અંદર જમા થયેલો દુષિત વાયુ બહાર નીકળી જશે, સાથોસાથ નીકળશે ખરાબ વિચાર અને ત્યાર બાદ ખરાબ ભાવ. તમે પોતે જ તમારી જાતને હ્ળવી અનુભવી શકશો.

       એટલે સૌથી પહેલી વાત તો એ કરવાની કે, મનોમન ઉત્પન્ન થતાં વિરોધને ઓગાળી નાંખો. Just Go with the Flow…! ઉક્તિ માફક વિચારો કે તમારું શરીર વિરોધ કરવાનું છોડી દેશે અને જેવો તમારો માનસિક વિરોધ તૂટશે કે તમારી સખ્તાઇ ઓછી થશે એટલે તમને થાક ઓછો લાગશે અથવા તો બિલ્કુલ નહીં લાગે. વાહનની ગતિ સાથે તાદમ્યતા સાધો, શરીરને લચીલું રાખો કે જેથી વાહન ડાબી કે જમણી તરફ વળે તો સાથે તમારું શરીર અક્કડ ન રહેતાં સાથોસાથ વળે. ધીમેધીમે તમે વાહન સાથે તાલ મેળવતા જ્શો અને માનસિક રીતે પુરેપુરા શાંત રહીને સફરનો આનંદ પણ માણી શકશો.

       આ તમામ ક્રિયાઓ કરો એ દરમ્યાન એકદમ શાંત બેસી રહો. માત્ર અને માત્ર આત્મકેન્દ્રિત થઇને. શાંત બેસી રહેવાથી અને આત્મકેન્દ્રીત થવાથી તમારી ચોમેર વિખરાયેલી ઉર્જા એકઠી થશે અને ધીરેધીરે તે તમારી અંદર પ્રવેશીને તમારી નકારાત્મકતાને મીટાવી દેશે. હળવાફુલ થઇને સફરનો આનંદ ઉઠાવી શકશો. સુંદર સ્થળ અને સુંદર જગ્યા તમને વધુ સરસ દેખાવા લાગશે આપોઆપ.

       કારણ… તમારું હવે પ્રોગ્રામીંગ પોઝીટીવ થયું છે એટલે સ્તો…! દ્રષ્ટિ બદલી એટલે સૃષ્ટિ બદલી.

दिल तो बच्चा है जी....

મિત્રો, દરેક વ્યક્તિમાં એક બાળક છુપાયેલું હોય છે. આપણે સહુ ગમે એટલા મોટા થઇ જઇએ, ગમે એ ઉંમરનાં હોઇએ કે ગમે તે સ્થિતિમાં હોઇએ, આપણી મ્હાંયલો બાળક ક્યારેક અને ક્યારેક તો જ્યારે એવી સ્થિતિ કે પરિસ્થિતિ સર્જાય કે તરત જ આપણી પર હાવી બને છે.

તમારામાંથી દરેક વ્યક્તિ અહીં હું ઉંમરમાં વયસ્ક વ્યક્તિઓની વાત કરું છું. કે તમારામાંની દરેક વ્યક્તિ હંમેશા એવું ઇચ્છે છે કે હંમેશા બાળક બનીને રહીએ. ખરેખર દોસ્તો, કેવી વિચિત્ર વિચિત્રતા અને કેવો અદ્દ્ભુત સ્થિતિ હોય છે, કે જ્યારે બાળક હતાં ત્યારે આપણે ખુબ જલ્દી જલ્દી મોટા થવા ઇચ્છતા. પપ્પાનાં શુઝમાં પહેરીને ચાલવાની કોશીશ કરતાં, પપ્પાની ટાઇ કે એમનો પટ્ટો બાંધવાની કોશીશ કરતાં, ઘણું ઘણું એવું કરવાની કોશીશ કરતાં કે જેનાથી આપણી આસપાસની વ્યક્તિઓ આપણને મોટા સમજે. ભલે ઉંમરમાં નહીં તો સમજમાં. પણ મોટા તો ગણે. આપણે હંમેશા એ કોશીશમાં રહેતા. કેમ ખરું કે નહીં?

અને આજે?

આજે સ્થિતિ એ જ છે. પણ ઉંમરમાં ફર્ક પડી ગયો. શું પડ્યો કે આપણે હકીકતમાં ઉંમરમાં મોટા થઇ ગયા. હવે કંઇ એવી કોઇ હરકત કરીએ તો તરત જ આસપાસ ચોપાસની વ્યક્તિઓ મીઠો ઠપકો આપે, કે ઘેલા કાઢમાં! હવે તું ઢગો થયો… કે ઢાંઢો થયો. આ ઉંમરે આવા નખરા કરાય? વગેરા વગેરા…

આવા નખરા કરવાનું કારણ શું? કારણ અતિ સામાન્ય. આપણે જે છીએ તે ક્યારેય બની રહેવા ઇચ્છતા નથી. મોટા થયા પછી જ ગાવાનું મન થાય…’ વો કાગઝ કી કશ્તિ, વો બારીશ કા પાની…’ કારણ આપણે મોટા થઇ ગયા ભાઇ…! હવે આ મોટપની મજા નથી આવતી. આના કરતાં તો એ નાનપણ હજાર દરજ્જે સારું હતું. ખરૂં ને? નાનપણની, બાળપણની પણ એની મસ્તી છે અને હું તો ત્યાં સુધી કહુ છુ દોસ્તો, કે જ્યારે જ્યારે મોકો મળે ત્યારે ઘડીક તો ઘડીક પણ આવા કાલાઘેલા કાઢી લેવા. જેથી આપણી અંદરનો બાળક જીવતો રહે.

આ બધી વાત યાદ આવી એ પાછળ પણ એક કારણ છે. મને ખુદને ફેન્ટસીની દુનિયામાં કલ્પનાની દુનિયામાં વિહરવું ગમે છે. સાચી વાત કહું છું યારો! આજે પણ જ્યારે કોઇ વાર્તા કહે કે એવું કંઇ પણ આવે ત્યારે જોવું, જાણાવું અને સૌથી અગત્યનું એને માણવું ગમે દોસ્તો.

તમારો જ દાખલો લઇ લો. તમારામાંનાં સહુને રામાયણ, મહાભારત જોવી ગમે કે નહીં? અત્યારે લાઇફ ઓકે પર આવતી ‘મહાદેવ’ ગમે કે નહીં? ‘સુપરમેન, હેરીપોટર, બેટમેન, કે સ્પાઇડરમેન કે આપણા દેશી વર્ઝન એવા ક્રિશ, રોબોટ કે રા-વન જોવા ગમે છે ને? શા માટે? કન્ટેન્ટને કારણે નહીં દોસ્ત! આપણને મજા આવે છે એ હવામાં ઉડતા પાત્રોને જોવાની, એ લાકડીમાંથી વિજળી છોડતા જોવાની, આપણે જે નથી કરી શકતાં કે જે માત્ર અને માત્ર સપનાંઓમાં જ આપણે કરી શકીએ એમ છીએ આપણી વાંછનાઓને પડદા પર જોવામાં મજા પડી જાય છે ને? એ જ પ્રમાણ છે યાર! કે તું હજુયે બાળક છે.

આજે પણ આપણને સહુને જો આપણા નાનપણમાં ફરી જવા મળે તો? ચાલો આપો જવાબ…

જાને ભી દો યારોં... (ભાગ ૨)

વ્હાલા વાંચકો,
         ગત દિવસોમાં અત્યંત વ્યસ્તતાને કારણે નિયમીતતા ચુક્યો. માટે તહે દિલસે માફી માંગુ છું... અને મારા વાયદા મુજબ લ્યો ત્યારે.

જાને ભી દોં યારોં ફિલ્મની સ્ટોરી ખુબ સિમ્પલ છતાંય અત્યંત હાસ્યસભર છે. કહાની કંઇક આવી છે…

        વિનોદ (નસિરૂદ્દિન શાહ) અને સુધીર (રવિ વાસવાની) બંને ખુબસુરત ફોટો સ્ટુડિયો ચલાવતાં હોય છે. કહાનીનો ઉઘાડ મતલબ કે ફિલ્મની શરૂઆત જ અહીંથી થાય છે. આ બંને મિત્રોએ પોતાના સ્ટુડિયોનો ઉદ્દ્ઘાટન સમારોહ યોજેલો હોય છે અને કોઇ કરતાં કોઇ મહેમાન કે ગ્રાહક ન ફરકતાં પોતાનો ગુસ્સો કે ફ્સ્ટ્રેશન એકબીજા પર ઠાલવે છે… આમ ફિલ્મની શરૂઆત થાય છે.

        ફિલ્મમાં બંને નાયકો ખુબજ ઇમાનદાર અને મહેનતુ બતાવ્યા છે. પરંતુ ‘નસીબ હી હો જાંડુ તો ક્યા કરેગા પાંડુ…’ મતલબ માત્ર ઇમાનદારી અને મહેનતથી પેટ નથી ભરાતું. પૈસા કમાવવા માટે થોડી ચાલાકી અને થોડું જોખમ લેવું પડતું હોય છે. બસ, આ વાતને સમજીને બંને મિત્રો એક મેગેઝીન (ખબરદાર) માટે સ્ટીંગ ફોટોગ્રાફ્સ પાડી લાવવાનું કામ હાથમાં છે અને શરૂ થાય છે ફિલ્મનો રોલર કોસ્ટર ટાઇપનો સ્ક્રિન પ્લે.

        ખબરદાર મેગેઝીન સમાજમાં અને ખાસ કરીને સરકારી ઓફિસોમાં ચાલતી સરકારી બાબુ અને ઠેકેદારો – કોન્ટ્રાકટરો અને મોટા મોટા કોર્પોરેટ હાઉસની મીલીભગતનો પર્દાફાશ કરતું અને જરૂર પડે સ્ટીંગ ઓપરેશન થકી આ પોલ જનતા સમક્ષ લાવવાનું કામ કરતી હોય છે. એમ સમજી લો ને કે એ જમાનાનું ‘તહલકા’. અને આપણાં તરૂણ તેજપાલની ભૂમિકામાં છે શોભાજી(ભારતી બર્વે) – તંત્રી તરીકે. આ શોભાજી પણ છેવટે તો માણસ જ છે. માણસ માત્ર પૈસાપાત્ર થવા ઇચ્છે છે તો શોભાજી પણ શા માટે બાકાત રહી જાય?

        ખબરદારનાં તંત્રીને એ વાતની જાણકારી મળે છે કે કમીશ્નર ડિ’મૅલો(સતીશ શાહ) અને બિલ્ડર તરનેજા (પંકજ કપુર) વચ્ચે કોઇ ગુપ્ત મંત્રણા યોજાવાની છે. આ મંત્રણાની રજેરજની ખબર જાણવા તંત્રી બંને (વિનોદ અને સુધીરને) આ કામ સોંપે છે અને સાથે તે પણ જાય છે. આ મંત્રણામાં કમિશ્નરને આ બિલ્ડર તરનેજા દ્વારા તરનેજાની કંપનીને એક મોટો કોન્ટ્રાક્ટ આપવા માટે ખુબ મોટી રકમની લાંચ આપવામાં આવે છે. તરનેજાનો હરીફ એવો આહુજા (ઓમ પુરી) પણ આ કોન્ટ્રાક્ટ મેળવવા માટે કમિશ્નરને લાંચની ઓફર કરે છે. આ વાતની રજેરજની માહિતી અને ફોટોગ્રાફ્સ મેળવીને વિનોદ અને સુધીર તંત્રીની નજરમાં હિરો બની જાય છે.

        વાતવાતમાં એક જાહેરાત દ્વારા સુધીર, વિનોદને જાણ કરે છે કે મુંબઇમાં સ્પેશ્યલ ફોટોગ્રાફ્સનું એક પ્રદર્શન યોજાવાનું છે અને પ્રથમ વિજેતાને રૂ. ૫૦૦૦/- નું રોકડ ઇનામ મળશે. હવે ગર્દિશનાં એ દિવસો અને કારમા સંઘર્ષ સમયે આ રૂ. ૫૦૦૦/- તો જાણે કરોડો રૂપીયાની લોટરી મળવાની એવા વહાલા લાગે ને…! બંને મિત્રો જાતજાતનાં અને ભાતભાતનાં એંગલથી શક્ય એટલા ફોટોઝ પાડે છે અને રાતે તેને ડેવલોપ કરતી વખતે તેમને જાણ થાય છે કે મુંબઇ મ્યુનિસિપલ કમિશનર મી. ડી’મૅલો (સતીશ શાહ) નું ખુન શહેરનાં અગ્રગણ્ય બિલ્ડર એવા તરનેજા(પંકજ કપુર)એ કર્યું છે. આ વાતનો પુરાવો રમતરમતમાં મળી જાય છે ખાસ કરીને વિનોદને.

         વિનોદ અને સુધીર સાથે મળીને કમિશ્નર ડી’મૅલોની લાશને શોધી કાઢે છે અને આ વાતની જાણ તંત્રી શોભાજીને કરે છે. પરંતુ શોભાજી, તરનેજા સાથે મંત્રણા કરી આ વાતને સગેવગે કરવા ખુબ મોટી રકમ લઇ લેવાનું નક્કી કરી એમાંથી થોડો ભાગ આ બંને નમુનાઓને પણ આપવાનું કહે છે.

        લાશને તો તરનેજાએ આ બંનેનાં હાથમાં પડે એ પહેલાં જ ગાયબ કરાવી દીધી હોય છે. આ લાશને તે તેની કંપની દ્વારા બનાવાયેલ ફ્લાયઓવરનાં પાયામાં દટાવી દે છે. આ લાશને સુધીર, વિનોદ શોધી કાઢે છે પણ લાશને જે તે સ્થળે છોડીને તેને ત્યાંથી ભાગવું પડે છે. હવે આ લાશ નશામાં ધૂત આહુજાને મળે છે આ સીન પણ મજેદાર બન્યો છે… દારૂડીયો આહુજા લાશ સાથે વાત પણ કરે છે અને એના કોફિનને નવી ગાડી ને નવું મોડલ સમજે છે. લાશને પોતાની ગાડી પાછળ બાંધી (ટૉ) કરી એનાં ગેસ્ટ હાઉસમાં મુકી દે છે. ત્યાં સુધી એને ખબર નથી હોતી કે આ લાશ છે અને એ પણ કમીશ્નર ડિ’મૅલોની…

        હવે આ તરફ મંત્રણામાં નક્કી થાય છે કે શોભાજી લાશને તરનેજાને સોંપી દેશે. શોભાને પૈસા ન આપવા પડે એ માટે શોભાનાં હાથમાં આવે એ પહેલા લાશ તરનેજાને જોઇએ છે. તરનેજાને ફસાવવા આહુજાને પણ લાશ જોઇએ છે, (જે હકીકતે તેની પાસે જ છે પણ નશાને કારણે તે ઓળખી-સમજી નથી શકતો). આતરફ પોલીસને સોંપવા માટે સુધીર-વિનોદ પણ લાશને શોધે છે. હવે, લાશ તો પડી છે આહુજાનાં ગેસ્ટ હાઉસમાં. તો સાહેબ, લાશ મેળવવા આ બધા લોકો જે રીતે મહેનત કરે છે એ સીન તો આ ફિલ્મની લાઇમલાઇટ છે…

        દોડભાગ અને ભાગમભાગ કરતાં સહુ એક ઓડીટોરીયમમાં ઘુસી જાય છે જ્યાં ‘મહાભારત’નું નાટક સ્ટેજ પર ભજવાતું હોય છે. આ નાટકમં દ્રૌપદી તરીકે સુધીર-વિનોદ કમીશ્નરની લાશને ગોઠવી દે છે જે આ બાકીની મંડળીને ખબર પડી જાય છે અને સ્ટેજ પર સહુ એક પછી એક એન્ટ્રી મારીને દ્રૌપદી બનેલી લાશને પોતાના કબજામાં લેવાની કોશીશ કરે છે અને ઓડીટોરીયમનાં દર્શકોની જેમ જ ફિલ્મ જોનારા દર્શકોને પણ આ સીન પેટપકડીને હસાવે એવો બન્યો છે.

        આ લખનારનાં નમ્ર નિવેદન મુજબ મેં જોયેલા દસ હાસ્યાસ્પદ કે કોમેડી સીનમાં આ સીનનો નંબર પહેલો આવે. અને સીન પણ ખાસ્સો એવો લાંબો છે દોસ્તો. એટલે લાંબા સમય સુધી મોજ જ મોજ અને હસે જ રાખવાનું રહે.

        છેવટે સાહેબ, આ બધા લુચ્ચા અને લફડાબાજો પોલીસને ફોસલાવી પટાવીને બધો દોષ આ બંને નમુનાઓ પર નાખી દે છે અને અંતમાં ‘સત્યમેવ જયતે…’ (કટાક્ષમાં)

જાને ભી દો યારોં... (ભાગ ૧)

        મિત્રો, સન ૧૯૭૬માં ફિલ્મ એન્ડ ટેલિવિઝન ઇન્ટીટ્યુટ ઓફ ઇન્ડિયા(FTII) નાં બે હોનહાર અને પ્રતિભાસંપન્ન યુવાનો પોતાની કારકિર્દી ફિલ્મ અને ટીવી ક્ષેત્રે બનાવવા થનગનતા હતાં. આ બે નવયુવાનો એટલે એક સતિષ શાહ અને બીજા કુંદન શાહ. થોડા જ સમયમાં બંને મિત્રોને એક વાતની પ્રતિતિ થઇ ગઇ કે આ ક્ષેત્રે કારકિર્દી બનાવવી એ કંઇ ખાવાનાં ખેલ નથી. ખુબ સંઘર્ષ અને મહેનત માંગી લેનારું આ ક્ષેત્ર છે અને હાં! નસીબનો સાથ હોવો તો અત્યંત જરૂરી છે જ. કારણ કે આ બંને મિત્રો કોમર્શીયલ સીનેમા કરતાં એક નવા જ પ્રકારની થીમ ધરાવતાં જેને સુધરેલો સમાજ ‘ડાર્ક કોમેડી’ કહે છે કે ‘ન્યુ વેવ સિનેમા’, કે ‘કલ્ટ સિનેમા’ જેવા રૂપાળા નામથી સંબોધિત કરે છે એવા કોઇ નવા જ અને નવતર પ્રકારની ફિલ્મો બનાવવા ઇચ્છતા હતાં. આમે એ સમયમાં ઇન્ડસ્ટ્રીમાં કોમર્શિયલ સીનેમા તો સંપૂર્ણપણે સુપરસ્ટાર અમિતાભ બચ્ચનને વરેલું હતું. એ સમયનાં નિર્માતા-નિર્દેશકો પણ કેવા ધરખમ…! એક યાદી જુઓ……. મનમોહન દેસાઇ, પ્રકાશ મહેરા, યશ ચોપરા, જી.પી.સિપ્પી, રમેશ સિપ્પી, ગુલશન રાય, નાસીર હુસૈન, બી.આર. ચોપરા, યશ જોહર જેવા ધુરંધરો મસાલા અને કોમર્શિયલ ફિલ્મો કે જે દર્શકોને જોવી ગમે અને મસાલાથી ભરપુર હોય. જેથી દર્શકોને પોતાના પૈસા પુરા વસુલ થયેલા લાગે, એવી ફિલ્મો બનાવતાં. તો બીજી બાજુ આર્ટ ફિલ્મો કે જેનો પણ એક અલગ જ દર્શકવર્ગ હતો, જે સુધરેલો અને વેલ કલ્ચર્ડ સમાજ ગણાતો તેવી ફિલ્મો બનાવનારા દિગ્દર્શકો પણ કેવા કેવા…???? ગુલઝાર, શ્યામ બેનેગલ, સંઇ પરાંજપે, કેતન મહેતા, સત્યજીત રૅ, બસુ ભટ્ટાચાર્ય જેવા ખેરખાંઓ પણ હતા, આ ક્ષેત્રમાં. આ તમામની સાથોસાથ સ્વચ્છ અને પારિવારીક મનોરંજનથી ભરપુર એવી ફિલ્મો બનાવનાર હ્રીષીકેષ મુખર્જી તો ખરા જ.

        આવા આવા બીગ, બીગર અને બીગેસ્ટ લોકોની જમાતમાં આ બે છોકરડાઓ આવેલા એક સરસ મજાની અને ‘હટકે’ હોય એવી ફિલ્મો બનાવવાનું શમણું આંખોમાં આંજીને… આ બંને મિત્રો એવી ફિલ્મો બનાવવા ઇચ્છતા હતાં કે જેને બનાવીને તેમને અને તે ફિલ્મ સાથે સંકળાયેલ હરકોઇને એક સર્જનાત્મક સંતોષ જેને અંગ્રેજીમાં ‘ક્રિયેટીવ સેટીસફેક્શન’ કહે છે તે મળે. તો સામે એક અત્યંત નિર્દય અને નગ્ન સત્ય એ પણ હતું કે આવો સંતોષ મેળવનારા લોકો આ ક્ષેત્રમાં આંગળીનાં વેઢે ગણી શકાય એટલા પણ ન હતાં.

        ફિરભી, ફિલ્મ બનાવવી હતી અને ઇચ્છા મુજબની બનાવવી હતી, માટે શરૂઆતમાં જે કામ મળ્યું તે તમામ કર્યું. કુંદન શાહે પોતાનું સપનું પુરું કરવા દસ્તાવેજી ફિલ્મ્સ, એડ ફિલ્મ, ટુંકી ફિલ્મો આ તમામ પ્રકારનું કામ કર્યું. રાત-દિવસનાં કારમાં સંઘર્ષને કારણે જુસ્સો ધીમે ધીમે મંદ પડી રહ્યો હતો. સંઘર્ષનાં દિવસોમાં કુંદન શાહ એક-દોઢ વર્ષ અહીં તહીં ભટક્યા અને જે મળ્યું તે તમામ પ્રકારનું કામ કર્યું. આ દિવસોમાં તેમનાં બે મિત્રો અને સહપાઠીઓ જે ભવિષ્યમાં દિગ્દર્શક અને એડીટર બનવાનાં હતાં એવા રવિ ઓઝા અને રાજેન્દ્ર શૉ, તેમણે એક ફોટો સ્ટુડિયો શરૂ કરી દીધો. વાચક મિત્રો, વિચારો કે કેવો કારમો સંઘર્ષ હશે કે જે લોકો ફિલ્મ દિગ્દર્શન કરવાની અને પુરી ફિલ્મ એડીટ કરવાની તાલિમ પામેલા હતાં તેમણે ઇન્ડસ્ટ્રીયલ ફોટોગ્રાફી શરૂ કરવી પડી.

        ખેર! એક દિવસ કુંદન શાહ રવિ ઓઝાને મળવા ગયા. વાતો વાતોમાં પુરી રાત વિતી ગઇ અને રવિએ તેનાં સંસ્મરણો વાગોળ્યા અને તેને થયેલા અનુભવો વિશેની વાત કુંદનને કરી. આ પુરી વાત ફિલ્મ ‘જાને ભી દો યારોં’ નું વાર્તાબીજ બન્યું. સારા-ખરાબ, ચિત્ર-વિચિત્રી અનુભવો તો કુંદન શાહને પણ થયેલા. આ બધા અનુભવોને સાંકળીને કુંદને વાર્તા બનાવી.  જેનાં પરથી ફિલ્મ બની, ‘જાને ભી દો યારોં’…

        આ સમય દરમ્યાન NFDC (નેશનલ ફિલ્મ ડેવલપમેન્ટ કોર્પોરેશન)ને કુંદન શાહે આ ફિલ્મનું નિર્માણ કરવા તૈયાર થાય એ માટેનાં પ્રયાસો આદર્યા. જેમાં એ સફળ રહ્યા અને તેમને આ ફિલ્મ બનાવવા માટે રૂ. ૬.૮૪ લાખ (૬ લાખ અને ૮૪ હજાર રૂપીયા) નું બજેટ ફાળવવામાં આવ્યું. ફિલ્મનાં અંતે આ બજેટ લંબાઇને રૂ. ૭.૨૫ (૭ લાખ અને ૨૫ હજાર રૂપીયા) સુધી પહોંચ્યું. મતલબ ફાળવેલા બજેટમાં માત્ર અને માત્ર ૪૧ હજારનો જ વધારો થયો. આવા ટાઇટમટાઇટ અને કટ ટુ કટ બજેટમાં પણ કુંદને એક આલા દરજ્જાની ફિલ્મ બનાવી. આ તો થઇ શરૂઆત. સ્ટોરી હતી પણ હવે શોધખોળ શરૂ થઇ કલાકારોની અને કહાનીની જરૂરીયાત મુજબ પાત્રવરણીની, લોકેશનની અને ફિલ્મ બનાવવા માટે જરૂરી એવી બીજી બધી સામગ્રીની (પ્રોડક્શન ડિટેલીંગ). આ ફિલ્મ સાથે સંકળાયેલા કેટકેટલા લોકો આવનારા સમયમાં પોતાની પ્રતિભાનો પરચો આ ઇન્ડસ્ટ્રીને બતાવવાનાં હતાં.

        આ ફિલ્મને લીધે આપણી ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીને કેવી કેવી પ્રતિભા મળી જુઓ. કુંદન શાહ (દિગ્દર્શક અને વાર્તાકાર), સુધીર મિશ્રા (મદદનીશ દિગ્દર્શક, વાર્તાકાર), રણજીત કપુર (સંવાદ લેખક), વિધુ વિનોદ ચોપરા (પ્રોડક્શન હેડ) બિનોદ પ્રધાન (છાયાંકન અથવા કેમેરામેન), રેણુ સલુજા (એડીટર) સતીષ કૌશિક (એક્ટર, કોમેડીયન અને સંવાદલેખક) અને વનરાજ ભાટિયા (સંગીતકાર). આ તમામ પ્રતિભાઓ આ ફિલ્મ સાથે સંકળાયેલી હતી.

        મિત્રો, માનશો કે આ ફિલ્મ સાથે સંકળાયેલ તમામ કસબીઓ અને કલાકારોમાં નસીરૂદ્દિન શાહ સૌથી મોંઘા અને મોટા કલાકાર હતાં અને તેમને આ ફિલ્મમાં કામ કરવા માટે રૂપિયા ૧૫,૦૦૦/- પુરા (ફરીથી કહું?) હાં આટલા…. બધા રૂપિયા તેમને મહેનતાણા પેટે ચુકવવામાં આવેલાં. મુખ્ય કલાકારનું ચુકવણું જો આટલું હોય તો બાકીનાં તો હજુ નવાસવા હતાં. નસીરૂદ્દિન શાહ પણ આ ફિલ્મમાં શા કારણે આવ્યા એ પાછળ પણ એક નાનકડી કહાની છે. થયું ‘તું એવું કે સઇદ મિર્ઝાની ફિલ્મ ‘આલ્બર્ટ પિન્ટો કો ગુસ્સા ક્યું આતા હૈ’ માં નસીરભાઇ કામ કરતાં હતાં અને આપણા આ કુંદન શાહ આ ફિલ્મનાં આસિસ્ટન્ટ ડાયરેક્ટર એટલે કે મદદનીશ દિગ્દર્શક હતાં. આ ફિલ્મ (આલ્બર્ટ પિન્ટો…)નાં નિર્માણ દરમ્યાન નસીરભાઇએ નવા નવા મિત્ર બનેલા કુંદન શાહને એક પ્રોમીસ આપેલું કે ‘જ્યારે તું કોઇ ફિલ્મ બનાવીશ ત્યારે તેનો હિરો હું બનીશ’. અને જુઓ નસીરભાઇએ આપેલું પ્રોમીસ પાળી બતાવ્યું અને કુંદન શાહની પહેલી ફિલ્મમાં કામ કરવાનું વચન નીભાવ્યું.

        આ ફિલ્મનાં બાકીનાં કલાકારો પણ FTII, NSD અને થીયેટરમાં કામ કરતાં અને સંકળાયેલા હતાં. આ સૌનું મહેનતાણું પણ એમની માર્કેટ પ્રાઇઝ કરતાં ઓછું ચુકવવામાં આવેલું. નસીરૂદ્દિનની જેમ જ. ઓમ પુરી અને સતિષ શાહને પણ માત્ર રૂપીયા ૫,૦૦૦/- માથાદીઠ ચુકવેલા. રવિ વાસવાનીનું નામ સુધીર મિશ્રાએ સુચવેલું. ફિલ્મમાં કમિશ્નર ડિ’મૅલો બનતાં સતીષ શાહ તેમનાં રોલથી ખુશ નહોતાં. કારણ કે ફિલ્મમાં વધુ તો તે એક ડેડબોડી જ બને છે. થોડી સમજાવટ પછી સતીષ શાહ એક ચેલેન્જીગ રોલ તરીકે સ્વિકારી લે છે.

        આ ફિલ્મનાં અન્ય કલાકારોમાં પંકજ કપુર, જે ધીમા અવાજે બોલતાં અને ઠંડા કલેજે કંઇ પણ હદે જઇ શકતા એવા ઘાતકી બિલ્ડર તરનેજા તરીકેનાં રોલમાં છે. તો તેમનાં લલ્લુ અને કારણવગરનું બોલ બોલ કરનારા એવા બુદ્ધુરામ સેક્રેટરી અશોકનાં રોલમાં સતીશ કૌશિક છે. તરનેજાનાં કટ્ટર હરીફ એવા પંજબી બિલ્ડર આહુજાનો રોલ ઓમપુરી કરે છે. ઓમપુરી આમપણ એમની ગંભીર ભુમિકા કરી શકતા કલાકારની છબીને બદલવા માંગતા હતાં.  

        કુંદન શાહ ‘ખબરદાર’ પત્રીકાની તંત્રી શોભાનાં રોલ માટે અપર્ણા સેનને લેવા માંગતાં હતાં. પણ આ ફિલ્મની સ્ટોરી સાંભળતા સાંભળતા મને ઊંઘ આવી ગયેલી એવું હસતાં હસતાં કબુલ કરતાં કરતાં અપર્ણા સેન આ રોલ કરવા પોતે તૈયાર નથી એવું શાહને કહી દે છે. છેવટે આ રોલ ભક્તિ બર્વે નામની રંગમંચ સાથે જોડાયેલી કલાકાર કરે છે.

        ફિલ્મનું શુટીંગ પુરેપુરૂ મુંબઇમાં અને અલીબાગમાં થયેલું છે. એક ઔર રસપ્રદ વાત જાણવા જેવી છે. ફિલ્મનું શુટીંગ શરૂ થયા પછી તમામ કામકાજ ખુબ ઝડપથી અને ચીવટપૂર્વક થવા લાગ્યું. કારણ કે નિર્માણ સંસ્થા દ્વારા સ્પષ્ટ સુચના આપવામાં આવેલી કે ફિલ્મનું શુટીંગ વધુમાં વધુ બે મહિનામાં પુરૂ થઇ જવું જોઇએ. કારણ? કારણ ખુબ સ્પષ્ટ હતું. ફિલ્મને ફાળવવામાં આવેલું બજેટ. આ બજેટને પહોંચી વળવા અને વધારાનો એકપણ પૈસો બરબાદ ન થાય માટે શુટીંગનાં સ્થળ પર જમવામાં પણ કોસ્ટકંટ્રોલીંગ કરવામાં આવ્યું. જ્યારે ૧૨૦ જણાં કામ કરતાં હોય ત્યાં જમવાનું માત્ર ૪૦-૪૫ માણસોનું જ આવે. જેનો વારો આવ્યો તે જમ્યો બાકીનાનું ખુદા ખૈર કરે…!

        ઓમપુરી પોતાનાં સંસ્મરણોને વાગોળતા એક સરસ વાત કહે છે કે આ ફિલ્મનાં એકધારા શુટીંગને કારણે સ્ટાફનાં માણસો ટુવાલ પાથરીને ઓસરીમાં સુઇ જતાં અને એકવાર તો મેં કેમેરામેનને કેમેરા પર હાથ રાખીને ઘસઘસાટ સુતા જોયેલો. આ ફિલ્મનાં પ્રોડક્શન હેડ અને હાલ ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીની ખ્યાતનામ હસ્તી બની ચુકેલા વિધુ વિનોદ ચોપરા પોતાની યાદોં વાગોળે છે અને કહે છે કે આ ફિલ્મનાં અંતમાં આવતાં મહાભારતનાં નાટકનાં સીન્સ માટે હું કપડાં (કોસ્ચ્યુમ્સ) રામાયણ ફેઇમ રામાનંદ સાગર પાસેથી ઉછીતા લઇ આવેલો. ફિલ્મમાટે અમે થોડી ઇલેક્ટ્રીકસીટીની ચોરી પણ કરેલી. કારણ? બજેટ…

        કુંદન શાહ એ પણ જણાવે છે કે, ફિલ્મ બનાવતી વખતે એક સમયે અમે ખુબ જ નાણાંકીય ભીડ અનુભવતા હતાં ત્યારે નસીરે (નસીરૂદ્દિન શાહ) પોતાની ફી જતી કરવાનો પ્રસ્તાવ મને કહ્યો, કે મારી ફી ભલે મને ન ચુકવે પણ આ ફિલ્મ તો કોઇપણ ભોગે હવે પુરી કરવાની છે.

અહીં એક આડવાતઃ આ ફિલ્મમાં વિનોદ બનતા નસીરૂદ્દિન શાહ પાસે જે નિકોન કેમેરો છે તે તેનો પોતાનો હતો. જે શુટીંગ દરમ્યાન ચોરાઇ ગયેલો. (આ વાત નસીરે અને કુંદન શાહે બંને એ પોતપોતાના ઇન્ટરવ્યુમાં કહી છે.)

        કુંદન શાહ જણાવે છે કે આ ફિલ્મ દરમ્યાન એક જ સેટ પર અને એક જ ફિલ્મમાટે ઘણાં બધા ક્રિયેટીવ જીનીયસ એક જ છત હેઠળ ભેગા થયેલા. સૌ પોતપોતાની રીતે ફિલ્મમાં જરુરી એવા સુચનો પણ આપે અને જ્યાં જ્યાં અને જ્યારે જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે એ પ્રમાણે કામ પણ કરી આપે. આ ફિલ્મનાં એક સીનમાં પંજાબી બિલ્ડર અને શરાબી બનતો આહુજા (ઓમપુરી) પુલ નીચેથી પસાર થાય છે જ્યાં એને કમીશ્નર ડી’મૅલોનું કોફિન મળે છે. આ સીનમાં જે ઓસ્ટીન ગાડી દેખાય છે તે હકીકતે વિધુ વિનોદ ચોપ્રાની સેકન્ડ હેન્ડ ગાડી હતી.

        ફિલ્મમાં જે ફ્લાયઓવર તુટી પડે છે એ ફુટેજ હકીકતે મુંબઇમાં આવેલ ભાયખલાનાં ફ્લાયઓવરનું છે. જે આ ફિલ્મ ફ્લોર પર  ગઇ એનાં થોડા જ સમય પહેલાં તુટી પડેલો. ફિલ્મમાં જે તરનેજા અને આહુજા બંને કટ્ટર હરીફ એવા બિલ્ડરનાં નામ છે એ હકીકતે મુંબઇનાં અત્યંત જાણીતા બિલ્ડર એવા રહેજા પરથી કહાનીમાં ગોઠવવામાં આવ્યા છે. શોભાજી જે ફિલ્મમાં ‘ખબરદાર’ મેગેઝીનની તંત્રી છે એ નામ ખ્યાતનામ લેખીકા અને ફિલ્મી માસીક મેગેઝીન સ્ટારડસ્ટનાં ભુતપુર્વ તંત્રી એવા શોભા કિલાચંદ (હવે, ડૅ) પરથી લેવામાં આવેલું. ફિલ્મનાં બંને મુખ્ય પાત્રો એવાં સુધીર અને વિનોદ અનુક્રમે (રવી વાસવાની અને નસીરૂદ્દિન શાહ) ના પાત્રોનાં નામકરણ ફિલ્મનાં મદદનીશ દિગ્દર્શક એવા સુધીર મિશ્રા અને પ્રોડક્શન હેડ વિધુ વિનોદ ચોપ્રા પરથી પ્રેરીત છે. ત્યાં સુધી કે ફિલ્મનાં એક સીનમાં જ્યારે વિનોદ (નસીરૂદ્દિન શાહ) તરનેજા (પંકજ કપુર)નાં બુદ્ધુ સેક્રેટરી અશોક (સતિષ કૌશિક)ને એક ગુપ્ત સંદેશ છે એમ કહે છે ત્યારે અશોક તેને કોડવર્ડ પુછે છે. એ કોડ એટલે ‘આલ્બર્ટ પીન્ટો કો ગુસ્સ ક્યું આતા હૈ’ કહે છે. જે થોડા જ સમય પહેલા કુંદન શાહે મદદનીશ નિર્દેશક તરીકે અને નસીરૂદ્દિન શાહે અભિનેતા તરીકે પુરી કરેલી હોય છે.

        સતીષ શાહ પોતાનાં સ્મરણો તાજા કરતાં કહે છે કે, આ ફિલ્મમાં મારે લાંબા સમય સુધી જ મૃતદેહ (ડેડબોડી)નો અભિનય કરવાનો હતો. એક સમયે મારા પગમાં રોલર સ્કેટર બાંધવામાં આવે છે. રવિ (વાસવાની) અને હું સતત એ પ્રયત્નમાં રહેતાં કે હું રોલર પર ગબડી ન પડું અને હસી ન પડું. પણ મારો મારા ઇમોશ્ન્સ પર સારો કંટ્રોલ હતો માટે શોટ ઓકે થતા ગયા.

        કુંદન જણાવે છે કે જેવું ફિલ્મનું શુટીંગ સમેટાણું ફિલ્મ પહોંચી રેણુ સલુજાનાં ટેબલ પર, એડીટીંગ માટે. અહીં રેણુ જણાવે છે કે જ્યારે મારી પાસે આ ફિલ્મ પહોંચી ત્યારે અમારી પાસે આશરે ચાર કલાકનું શુટીંગ હતું, જેને સંકોચી, કાપકુપ કરી એડીટ કરીને મારે ૨.૨૫ (સવા બે) કલાકની ફિલ્મ બનાવવાની હતી. આ કામ ખરેખર થકવી નાખનારૂં રહ્યું. આ જ કારણે ફિલ્મમાં જે અમુક કલાકારોનાં નામ આપવામાં આવે છે એ લોકો ફિલ્મમાં દેખાતા જ નથી.

        જાને ભી દો યારોં ફિલ્મ, ૧૯૮૪માં મુંબઇમાં યોજાયેલા ફિલ્મ ફેસ્ટીવલમાં દેખાડવામાં આવી અને ફિલ્મોનાં રાષ્ટ્રીય પુરસ્કારથી સમ્માનિત કરવામાં આવી. હાં! એ પણ હકીકત રહી કે આ ફિલ્મે બોક્સ ઓફિસ પર જોઇએ એવો દેખાવ ન કર્યો અને ફિલ્મનાં નિર્માણમાં વાપરેલા નાણાં પરત કરી શકી. વધુ ખાસ કંઇ કમાણી ન થઇ.

        હાં, જ્યારે આપણાં દેશમાં ટીવી ઘર ઘર આવવા લાગ્યા અને ટીવીનું ચલણ વધવાથી અને ધીમે ધીમે વિદેશી ચેનલોનાં પગપેસરા પછી જ્યારે આ ફિલ્મ ટીવી ચેનલ્સ પર દર્શાવવામાં આવી ત્યારે તેનાં દર્શકો પણ વધ્યાં અને ફિલ્મ હકીકતે વખાણાઇ પણ. એક ગંભીર કોમેડી અને સ્થુળ હાસ્ય વચ્ચેનો ભેદ સમજદાર દર્શકોએ તરત જ પકડી પાડ્યો અને આજે આ ફિલ્મ રીલીઝ્ થયાનાં ૩૦-૩૦ વર્ષનાં વહાણા વીતી ગયા હોવાં છતાંયે આ ફિલ્મ તેની સાથે સંકળાયેલા હરએક કસબીનાં હ્રદયમાં એક સ્થાન ધરાવે છે.

        જો હજુ સુધી જોઇ ન હોય તો એક વાર તો જોવી જ રહી…

        રહી વાત ફિલ્મની સ્ટોરીની તો આવતા વીકમાં આપની સમક્ષ હાજર કરીશ. ये वादा रहा... दोस्तो!

New Year Resolution

        લો, એક ઔર વર્ષ પુરૂં થયું અને ૩૧મી ડીસેમ્બર આવી ગઇ. ૩૧મી ડિસેમ્બર એટલે કેલેન્ડર વર્ષનો છેલ્લો દિવસ. ભીંતે લટકતું તારીખિયું કે કેલેન્ડર બદલાઇ જશે. કંઇક નવી શરૂઆત થયાનો અહેસાસ આપણે કરીએ છીએ. વર્ષના અંતે તમને વર્ષ સારું ગયાનો ઓડકાર આવે છે? આ વખતનો ઓડકાર કેવો છે? સંતોષનો છે કે સંતાપનો? સરેલી ક્ષણો સાથે કેટલું વહી ગયું છે અને કેટલું રહી ગયું છે? માણસની પ્રકૃતિ મૂળથી જ ગણતરીબાજ છે. આપણા સંકલ્પોમાં, આપણી શ્રધ્ધામાં અને આપણી પ્રવૃત્તિઓમાં કંઇને કંઇ ગણતરીઓ તો હોય જ છે ને? પ્રેમ એટલે શું? પ્રેમ એટલે કદાચ ચોક્કસ વર્તન માયનસ ગણતરી!

        બેસતાં વર્ષે સૂરજનાં પહેલા કિરણની સાથે નવા વર્ષની કૂંપળ ફૂટે છે. કૂણી કૂણી આશા જન્મે છે. આંખોમાં નવાં સપના રચાય છે. આખા વર્ષમાં એક રંગોળી કરવાની હોય છે, સુખની રંગોળી. આવી રંગોળીને રંગબેરંગી કરવા માટે આપણે સંકલ્પો કરીએ છીએ. ન્યૂ યર રેઝોલ્યુશન (New year Resolution). આ વર્ષે તમે શું સંકલ્પ કરવાનાં છો? હજુ નક્કી નથી કર્યું? કંઇ વાંધો નહી. એટલું તો કહો કે ગયા વર્ષે તમે શું સંકલ્પ કર્યો હતો? એ સંકલ્પ પુરો થયો કે નહીં? સમયની સાથે સંકલ્પ ભુલાઇ ગયો? સમય બહુ છેતરામણો છે, ઘણું બધું ભુલાવી દે છે. કેટલુંક એવું પણ ઠસાવી જાય છે, જે ક્યારેય ભુલી શકાતું નથી. ભૂલવું હોય તો પણ સમય કંઇ ભૂલવા દેતો નથી અને યાદ રાખવું હોય એ સાલું ભૂલાઇ જતું હોય છે!

        કેટલાંક સંકલ્પો સાવ ચીલાચાલુ હોય છે. હું આમ નહીં કરૂં, અથવા તો હું આમ જ કરીશ. વ્યસનો છોડવાનો અલ્પજીવી સંકલ્પ અનેક લોકો લે છે, અને તોડે છે. એક બહુ જાણીતી જોક છે, ‘એક માણસે દારૂ છોડવાનો સંકલ્પ કર્યો. તેણે તેનાં મિત્રને કીધું કે યાર, દારૂ છોડવો બહુ આકરો છે. બીજા મિત્રે જવાબ આપ્યો કે કોણે કીધું કે દારૂ છોડવો અઘરો છે કે આકરો છે? મેં કેટલીયે વાર છોડ્યો છે!.’ સંકલ્પ લેવો બહુ સહેલો છે, અને સંકલ્પ તોડવો તેનાંથીય વધુ સહેલો છે. જે સંકલ્પમાં બહુ મક્કમતા નથી હોતી તે સંકલ્પ ઝડપથી ડગમગી જાય છે. આપણે વારે વારે ‘સમ’ કે ‘સોગન’ ખાઇએ છીએ અને ‘છૂટા’ કહેડાવીને સમ ભૂલી પણ જઇએ છીએ. સંકલ્પમાં એક શક્તિ છે. સંકલ્પ કરો, સંકલ્પ પર શ્રધ્ધા રાખો અને સંકલ્પની શક્તિને અનુભવો. જે સંકલ્પમાંથી ભરોસો ઉડી જાય શ્રધ્ધા ચાલી જાય તે સંકલ્પ, સંકલ્પનાં બદલે અલ્પ બને છે. પછી તેનો કોઇ મતલબ રહેતો નથી.

       સંકલ્પમાં સ્વયંની ભાગીદારી હોવી જોઇએ. આવી ભાગીદારી નિભાવવાની આવડત અને ક્ષમતા કેળવવી પડે છે. ચમત્કારો થતાં નથી ચમત્કારો કરવા પડે છે. માણસમાત્ર જે કંઇ કરે છે તે અંતે છેવટે શેને માટે કરે છે? માણસની દરેક પ્રવૃત્તિનું આખરે ધ્યેય શું હોય છે? થોડોક લાંબો વિચાર કરીએ તો છેવટે સમજી શકાય એવી વાત છે કે આપણે અંતે તો આ તમામ પ્રવૃત્તિઓ કે (હડીયાપાટી, દોડાદોડ, ભાગદોડ, ભેજામરી, માથાકૂટ, ‘ઘણાં વિશેષણ લખી શકાય’) “સુખ” માટે જ કરતો હોય છે.

ફરી સવાલ એ થાય કે સુખ એટલે શું? વર્ષનાં આખરે સરવાળા અને બાદબાકી પછી જે વધે છે એ સુખ છે? સુખની ગણતરી હોતી નથી. સુખની તો અનુભૂતિ હોય છે તે કહેવાની નહીં પણ અનુભવવાની વાત છે. આવી કેટલી અનુભૂતિ તમે ગયા વર્ષે કરી?

મનનું ગણિત જુદું હોય છે. આ ગણિતમાં ગુમાવીને પણ કંઇક મેળવવાનો આનંદ હોય છે, મજા હોય છે. મનનો હિસાબ ચોપડામાં નથી થતો પણ આત્મામાં (માંહ્યલામાં) અંકાય છે. મનનાં હિસાબનો મેળ થાય છે ખરો? વર્ષ પુરૂ થયું છે ત્યારે મનનાં થોડાંક પાનાં ઊથલાવી જુઓ. કોઇ પાનું ખરડાયેલું તો નથીને? ગયા વર્ષે ઘડિયાળમાં ફરતાં કાંટાની સાથે કોઇ હાથ કે સાથ દૂર તો ચાલ્યો ગયો નથીને? દૂર થઇ ગયો હોય કે ચાલ્યો ગયો હોય તો તેને ફરી નજીક લાવવાનો આ વર્ષે સંકલ્પ કરશો? કરી શકશો?

 હા! સંકલ્પો કરવા જોઇએ. સંકલ્પો સંબંધોને સાચવવાનાં, સંકલ્પો સબંધોનો સજીવન કરવાનાં, રાખવાનાં, સંકલ્પો સબંધોને સુગંધિત રાખવાનાં, જીવંત રાખવાનાં, સંકલ્પો સબંધોને સીંચવાનાં અને સંકલ્પો સંવેદનાને મરવા ન દેવાના! સંવેદનાનાં ખૂનની સજા માત્ર વેદના જ છે. આપણે એટલા પણ હાઇટેક ના થઇએ કે આપણી લાગણીનાં ફૂલ કરમાઇ જાય અને આપણને એની વેદના પણ ન થાય. લાગણીશૂન્ય માણસ જીવતો લાશ સમાન છે. જે જીવે તો છે પણ જીવંત નથી.

પ્રાર્થના હવે આત્મામાંથી નથી ઉઠતી પણ મોબાઇલનાં રીંગટોનમાં સંભળાય છે. કુદરતી સુંદરતાને આપણે કોમ્પ્યુટર અને લેપટોપનાં સ્ક્રીન સેવરમાં કેદ કરી લીધી છે. કોયલનો ટહૂકો આપણે ઇલેકટ્રોનિક ડોરબેલમાં જડાવી દીધો છે. શાવર નીચે ઊભા રહીને આપણે વરસાદનો આનંદ માણવા ફાંફા મારીએ છીએ. પત્રો ટૂંકા થઇ S.M.S. થઇ ગયા છે. મિત્રોનાં બર્થ-ડે કે કોઇ સારા દિવસની યાદ આપણે મોબાઇલ કે મેઇલનાં એલર્ટથી જ આવે છે. આપણે પોતાને પણ ભૂલી જઇએ એટલા બીઝી થઇ ગયા છીએ. યાદ કરો, તમે છેલ્લે તમારી જાતને ક્યારે યાદ કરી હતી? પોતાની જાતને યાદ કરવાનો કે સંભાળ લેવાનો જ સમય ન હોય, પછી બીજા માટે સમયનો સવાલ ક્યાંથી આવે? માણસ દૂર થતો જાય છે પોતાથી, પોતાનાઓથી. આજે નેનો ટેકનોલોજીનો જમાનો છે. બધું સુક્ષ્મ થતું જાય છે. નેનો ટેકનોલોજીનો ચેપ હવે લાગણીઓને પણ લાગ્યો છે. માણસનું મન અને લાગણીઓ પણ ધીરે ધીરે સુક્ષ્મ થતી જાય છે.

કોલ્ડ ડ્રિંકની ચૂસકી સાથે પિઝાનો ટુકડો આપણે ટીવી પર આત્મઘાતી હુમલાનાં સમાચાર જોતાં જોતાં આરામથી ખાઇ શકીએ છીએ. ચિત્કાર – ચિસ અને ચિચિયારી વચ્ચે આપણે ભેદ કેમ પાડી શકતાં નથી? શું ક્રિકેટ મેચ કે કોઇ આત્મઘાતી હુમલાના દ્રશ્યોમાં કંઇ ફેર ન લાગે એ હદે આપણે લાગણીશૂન્ય થઇ ગયા છીએ? આપણી લાગણીઓ એ હદ સુધી બુઠ્ઠી થઇ ગઇ છે? દોસ્તો, સંવેદનાતો શું આપણે તો વેદના પણ અનુભવી શકતાં નથી.

માણસ પ્રેક્ટિકલ અને પ્રોફેશનલ થઇ ગયો છે. અરે યાર, ટાર્ગેટ એચીવ કરવાનાં છે! માણસનું ચાલે તો ઘડિયાળને પણ ચીરીને લાંબી કરી દે.

વર્ષનો અંત છે તો આવો, થોડોક હિસાબ કરી લઇએ. આંકડાનો નહીં, આનંદનો. ટાર્ગેટનો નહીં, ટ્રાન્સપરન્સીનો. ગોલનો નહીં, ગમા-અણગમાનો. બંધનોનો નહીં, સંબંધનો. દિમાગનો નહીં, દિલનો. ઝૂરવાનો નહીં, જીવવાનો. સંકલ્પ કરવા જ હોય તો કેટલા બધા છે! હું સંકલ્પ કરૂં છું કે આ વર્ષે હું દરેક ક્ષણને માણીશ, જીવવાનો પ્રયત્ન કરીશ, અનુભવીશ, તેનો અહેસાસ કરીશ એને આત્મસાત્ કરીશ. ફૂલનાં સ્પર્શની મજાનો તેમજ કાંટાની અણિયાળી તિવ્રતાનો પણ. પંખીઓનાં મસ્ત થઇને ટહેકાનો સાથોસાથ નિઃસહાયનાં કલ્પાંતનો પણ. આમ, દરેક લાગણીનો અહેસાસ થવો જોઇએ તો જ આપણે જીવતા છીએ. સુખનો જ નહીં, દુઃખનો પણ અનુભવ થવો જોઇએ. દુઃખમાં વેદના ન થાય તો પણ હું સમજીશ કે મારી અંદર કંઇક મરી રહ્યું છે. સુખની અનુભૂતિ ન થાય તો પણ સમજીશ કે હું લાગણીશૂન્ય થઇ રહ્યો છું.

         નવા વર્ષની પ્રાર્થના. હે ભગવાન! મને એવી સંવેદના આપ કે તું જે કંઇપણ આપે તે જીવી શકું, જીરવી શકું. મારે બધું જ અનુભવવું છે. તાપ પણ અને ટાઢક પણ. તરસ પણ અને તૃપ્તિ પણ. રંગ પણ અને તરંગ પણ. વાહ પણ અને આહ પણ. હા હું સંકલ્પ કરૂં છું કે આ વર્ષે મારી સંવેદનાને મરવા નહીં દઉં. આપણામાં કંઇક જીવે છે, તેને જીવવા દેવું છે. આપણામાં જીવતા એ ‘કંઇક’ ને મરવા ન દેવાનો હું સંકલ્પ કરીશ. By the way, ‘What is your new year resolution?’