વર્ષાગીતો…

શ્રોતાને ભીંજવતા સૂર, તાલ અને શબ્દો…

        પાંચ-સાત હજારની વસ્તીવાળા ગામડામાં ગારમાટીનાં ઝૂંપડા છે. સુખી, સંતોષી લોકો છે. એક જ ફરીયાદ છે તેમના હૈયામાં, ગયા વરસે ચોમાસું સારું નહોતું ગયું. આ વરસે કેવું જશે? ત્યાં તો ડુંગર પરના મંદિરનો ઢોલ માંડ્યો ધ્રબુકવા. બધા દોડ્યા મંદિર તરફ. ઢોલ વગાડનાર યુવાનનાં હરખનો પાર નથી. તેનો હરખ ઢોલ પર પીટાતી દાંડીમાં વ્યક્ત થાય છે. કારણ કે એ મૂંગો છે. ગામલોકો એનાં હરખનું કારણ પૂછે છે ત્યારે ક્ષિતિજ પર ગોરંભાયેલા કાળાં ભમ્મર વાદળો દેખાડે છે.

        અને ગામ આખું હરખઘેલું થઇને નાચી ઊઠે છે. સૌનું અંતર પુલકિત થઇ ઊઠ્યું છે અને દરેકના હોઠે ગુંજે છેઃ "काले मेघा काले मेघा, पानी तो बरसाओ, बिजुरीकी तलवार नहीं, बूंदो के बान चलाओ..."

        આમિર ખાનની ‘લગાન’ ફિલ્મનું આ વર્ષા ગીત પડદા પર પણ અનેરી અસર ઊભી કરે છે તેમ ઘરનાં ડ્રોઇંગરૂમમાં સીડી પ્લેયર યા ફોનમાં પણ સાંભળતી વખતે પણ એવોજ અનેરો આનંદ અને એવી જ ભાવવહી અસરકારકતા ઊભી કરે છે.

        મિત્રો, દેશનાં ખૂણેખૂણે આજે ચોમાસું જામી ગયું છે અને અમુક જગ્યાએ તો કાળોકેર પણ વર્તાવ્યો છે. (ઉત્તરાખંડમાં ખાસ) પણ આજે મેઘરાજાનાં આ ભયાનક રૂપને નહીં પણ તેની પધરામણી થતાં મનમાં ઉઠતા તરંગો, મનોભાવો અને ખાસ તો ફિલ્મી ગીતોની વાત અહીં કરવી છે. વરસાદ અને તેનાંથી ઊભા થતી અસર અને આડઅસર વિશે આપણે અગાઉનાં લેખમાં જાણ્યું અને માણ્યું. આજે અહીં ફક્ત વરસાદી ગીતો વિશે જાણીયે અને આ રેઇની સોંગાસ્વાદને માણીયે…

        આ લેખમાં વર્ષા ગીતોની મોજ માણીએ. અહીં થોડી છૂટ લીધી છે. વર્ષા ગીતો એટલે વરસાદને લગતાં તેમ વરસાદને બેકગ્રાઉન્ડ બનાવીને કથામાં કે ફિલ્મની સ્ટોરીમાં પૂરક બની રહેતાં ગીતોની વાત કરી છે.

        ‘લગાન’માં જેવી રીતે ફિલ્મનાં પ્રારંભમાં વાદળને વરસવા વિનવતું ગીત છે, એવી રીતે તા. ૬ ડીસેમ્બર ૧૯૬૫નાં રોજ રીલીઝ થયેલી નવકેતન બેનરની ફિલ્મ ‘ગાઇડ’માં ફિલ્મનાં ક્લાઇમેક્સમાં હીરો (દેવ આનંદ) ઇશ્વર પાસે વરસાદની માંગણી કરતું એક ગીત "अल्लाह! मेघ दे पानी दे..." જરા જુદા સંદર્ભમાં દેખાડેલું.

        આમ તો પચાસ વર્ષનાં પાંચસો વર્ષા ગીતો મળે. આ તો રાતભર છાપરે ત્રમ ત્રમ કરતાં મેઘરાજા સાથે થોડું ગાવું છે, નાચવું છે અને વીતેલા સમયનીં ગીતોને યાદ કરવા છે. ક્યાંથી શરૂ કરીશું?

        "हम ना रहेंगे, तुम ना रहोगे, फिर भी रहेगी निशांनियां..." યાદ આવી ગયું ને? રાજ કપુર અને નરગીસ વરસતાં વરસાદમાં એક છત્રી નીચે આંખમાં આંખ પરોવીને ઊભાં હોય છે. નજીકથી બાળકો રેઇનકોટ પહેરીને સ્કુલ જઇ રહ્યા હોય છે અને પડદા પર આ ગીત ગૂંજી ઉઠે છે – 'प्यार हुआ, इकरार हुआ है...' આ ગીત આમ તો વર્ષા ગીત ન કહી શકાય, હકીકતમાં આ રોમેન્ટીક સોંગ છે. છતાં આ ગીતનાં પિક્ચરાઇઝેશનનાં કારણે આ ગીતને વર્ષા ગીતની કેટેગરીમાં મુકી શકાય. કા.કે. આ ગીતને બેકગ્રાઉન્ડમાં વરસાદ વગર આ ગીતની કલ્પના કરવી પણ મુશ્કેલ છે.

        બીજું એક ગીત, "ईक लडकी भीगी भागी सी, सोती रातों में जागी सी, मीली इक अजनबी से, कोई आगे ना पीछे, तुमही कहो ये कोई बात है? हम्म्म्म्म्म....!!!!!!" ફિલ્મ ‘ચલતી કા નામ ગાડી’નું આ રમુજી ગીત વરસાદી માહોલમાં ઝડપ્યું હતું. ફિલ્મનાં સંગીતાકાર હતાં એસ.ડી.બર્મન. આ ગીતની બંદીશ હકીકતે મધ્યપ્રદેશનાં ખંડવામાં (ગાંગુલીભાઇઓનું વતન) સાંભળેલા કોઇ ગીતની હતી. બંદીશ થોડી ગંભીર હતી. પરંતુ કિશોરકુમારને તેનાં સ્વભાવગત તેમાં થોડો રમુજી ટચ જોઇતો હતો. કા.કે ફિલ્મ ‘ચલતી કા નામ ગાડી’ એક કોમેડી ફિલ્મ હતી અને તેનાં ગીતો આવા ગંભીર પ્રકારનાં બને તે કિશોરકુમારને મંજુર નહોતું. એનો તોડ કાઢ્યો એસ.ડી. નાં તરવરિયા અને અત્યંત પ્રતિભાશાળી રાહુલદેવે (પંચમે). બંદિશ એની એ જ રહી પણ તેમાં વચ્ચે વચ્ચે મોટરનાં હોર્ન જેવાં અટકચાળા અવાજો મુક્યા, કિશોરકુમાર પોતે આ ગીત ગાવાનાં હતાં. એટલે તેમણે પણ પોતાની રીતે ઉમેરો કર્યો. વાં વાં વાં વાં વાં વાં વાવાવાવા… (યાદ આવ્યું) આ કિશોરદા નાં રમુજી ભેજાની ઉપજ હતી. સાથોસાથ ફિલ્મની અત્યંત ખૂબસુરત અદાકાર ‘મધુબાલા’એ પણ એ પણ પોતાનાં નખરા પડદા પર ગીતમાં ઉમેર્યા… ને લ્યો એક ગંભીર ધુન સાથે બનાવેલું સચીનદેવનું ગીત બની ગયું કોમેડી વર્ષા ગીત.

        ફિલ્મ ‘બરસાત’ (જુનુ) નાં ગીત "बरसातमें हमसे मीले तुम सजन, तुमसे मीले हम, बरसातमें..." ફિલ્મ સંગીતકારોનો માનીતો રાગ ભૈરવીમાં ફિલ્મનાં સંગીતકાર શંકર જયકિશને અત્યંત મીઠું વર્ષા ગીત બનાવ્યું છે. જે સાંભળવાની પણ એટલી જ મજા આવે છે, કારણ કે તેમાં ઉમેરાયેલો ‘વઘાર – તડકા’ (તાક્ ધીના ધીન…) જે ઢોલક પર આ થાપ પડે છે એ આ ગીતને એક અનોખી મસ્તી આપે છે. મિત્રો એમાં થયેલું એવું કે આ ગીતની ધુન જયકિશને બનાવીને જ્યારે રાજ કપુરને સંભળાવી ત્યારે રાજકપુરને ગમી તો ખુબ પણ કંઇક ખૂટતું હોય એવું લાગ્યું. ગમે તે હોય રાજકપુરને કંઇ જામતું નહોતું. ત્યાં અચાનક ઢોલક પર થાપી મારતાં શંકર (શંકર-જયકિશન ફેઇમ) ‘તાક્ ધીના ધીન’ અને રાજક્પુર ઊછળી પડ્યા કહે કે, ‘બસ યહી તો કમી થી…’ આમ રાજકપુરની પહેલી ફિલ્મ ‘બરસાત’ નું ટાઇટલ સોંગ અને એક શ્રેષ્ઠ વર્ષા ગીત આપણને સૌને મળ્યું.

        રાજકપુર અને શંકર-જયકિશનનું એક ઔર હીટ વર્ષા ગીત ફિલ્મ ‘બૂટ પોલિશ’ માં છે. યાદ આવ્યું? "लपक जपक तुं आ रे बदरवा, सर की खेती सुख रही है" આ ગીતની કોમેડી તો પડદા પર ગીત જોવામાં જ છે. જેનાં પર આ ગીત ફિલ્માવવામાં આવ્યું છે એવા દિવંગત ચરિત્રનટ ડેવીડ પાસે ખુબ અને વારંવાર રીહર્સલ કરાવતાં પણ કંઇ જામતું નહોતું કા.કે ગીતનાં તબલાંની થાપ પર સમ સાથે ડેવીડનાં હાથનો તાલ મળતો નહોતો. એવું ડેવીડ જાહેરમાં અનેક વાર કબુલી ચુકયા છે. ગીતની તર્જ રાગ મેઘમાં શાસ્ત્રિય રીતે બનાવવામાં આવી છે. મન્નાડે જેવા સિધ્ધહસ્ત ગાયકે આ ગીતને ખુબ ભાવપુર્વક ગાયું છે.

        વરસાદનું સૌથી સૌમ્ય, સૌથી સરળ છતાં અત્યંત ખૂબસુરત ગીત સંગીતકાર રોશને ફિલ્મ ‘બરસાત કી રાત’ (૧૯૬૦) માટે બનાવેલું. ગીતનાં શબ્દો હતાં, સહિર લુધિયાનવીનાં. શું શબ્દો લખ્યા છે સાહેબ. સાંભળો તો ખ્યાલ આવે કે સહિર મનથી કેટલા રોમેન્ટિક વ્યક્તિ હતાં. આ ફિલ્મનો હિરો ભારત ભૂષણ જેને અગાઉ ‘તાનસેન’ અને ‘બૈજુ બાવરા’ જેવી સંગીતકાર કે ગાયકની ભૂમિકા વાળી ફિલ્મો કરેલી. આ ફિલ્મનું આ વર્ષા ગીત એટલે રાગ યમન, કહેરવા તાલની સંગતમાં બનેલું, "झिंदगीभर नहीं भूलेगी वो बरसात की रात" ફિલ્મ ‘ચલતી કા નામ ગાડી’ નાં ગીત ‘ઇક લડકી ભીગી ભાગી સી…’ નાં વિચાર સાથે આ ગીતમાં કેવું સામ્ય છે. જોકે એક મસ્ત જોગાનુજોગ છે આ બંને ગીતમાં કે બંને ગીતો ફિલ્માવવામાં આવ્યા છે ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીની આજ દિન સુધીની સૌથી ખુબસુરત અને અનુપમ સૌંદર્યની માલિક ‘મધુબાલા’ પર. આ ગીત એ જમાનાનાં ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયોનાં હૈદરાબાદ સ્ટેશન પર આવતું હોય છે એવું ફિલ્માંકન થયેલું છે. આ ગીત ફિલ્મમાં બે અવાજોમાં મોહંમદ રફી એ અને એક લતા મંગેશકરે ગાયેલું છે. બંને ગીતોમાં મોહંમદ રફીએ રોમેન્ટિક વર્ઝન ગાયું છે જ્યારે લતાનાં અવાજમાં ગવાયેલું ગીત સૅડ સોંગ છે.

        ૧૯૬૦માં રજુ થયેલી નવકેતન બેનરની ફિલ્મ ‘કાલા બાઝાર’ નું "रीमजीम के तराने ले के आयी बरसात...". ગીતા દત્ત અને મોહંમદ રફીનાં અવાજમાં આ વર્ષા ગીત સાંભળવાને લાયક છે. યોગાનુયોગે આ ગીતની બંદીશ-તર્જ-ટ્યુન ઇશાન ભારતનાં લોકસંગીત પર આધારિત હતી. આ ગીત તમે ધ્યાનથી સાંભળશો તો એમાં ખરેખર પતરાં પર ત્રમ ત્રમ વરસાદ પડતો હોય તેવું સંભળાય છે. આ ત્રમ ત્રમનો અવાજ આપણાં ગુજરાતી લોકસંગીતમાં ભજનિકો અને ખાસ તો લોકગાયક હેમંત ચૌહાણ પોતાનાં તમામ કાર્યક્રમોમાં જે હાથમાં રાખીને વગાડે છે ગાય છે એ એકતારાનો અવાજ છે. આ અવાજને કારણે આ ગીતની મધુરતા વધી છે.

         ‘બૈજુ બાવરા’નાં વર્ષાગીતનાં ઉલ્લેખ વિના તો કેમ રહી શકાય. ફિલ્મમાં નાયક બૈજુને તેનાં ગુરૂ હરિદાસ સ્વામી ઋતુ પ્રમાણે જુદા જુદા રાગ-રાગિણી શીખવે છે. તેમાં રાગ - મલ્હાર પણ આવે છે. સંસ્કૃતમાં વરસાદ માટે ‘मल हारयति (ગંદકી દૂર કરે) इति मल्हार’ એમ કહેવામાં આવ્યું છે. ફિલ્મ ‘બૈજુ બાવરા’ માં એક વર્ષા ગીત ‘घनन घनन घन बरसे’ રાગ મેઘમાં ઉસ્તાદ અમીરખાંનાં સ્વરમાં હતું. ઉસ્તાદજીની ગાયનશૈલી જ એવી હતી જ્યારે તે ગમક કરતાં અને સમ પર આવતાં તે શૈલી અનોખી હતી. આ ગીત સામે મહંમદ રફીએ ‘બૈજુ બાવરા’માં ગાયેલું "झुम झुम बदरिया बरसे..." રાગ ગૌડ મલ્હારમાં સાંભળો તો બંને ગીતો વચ્ચેનો ભેદ તરત જ સમજાઇ જશે.

        છેલ્લે, લતા-મુકેશનું ફિલ્મ ‘મિલન’નું ગીત "सावन का महिना, पवन करे सोर..." નો ઉલ્લેખ કરવો જ પડે. આ ગીતમાં ગાયકોએ વધુ મહેનત કરવી પડી. કા.કે સાચા અને સ્પષ્ટ ઉચ્ચારો સાથે ગાવાનું ટેવાયેલા આ મંજાયેલા ગાયકોને જાણી જોઇને ખોટો ઉચ્ચાર કરીને ગાતી વખતે વધુ મહેનત પડતી.

        બાકી તો તમારા પણ મનગમતાં ગીતો વિશે અહીં કોમેન્ટમાં લખશો તો મારી વર્ષાગીતોની યાદી પણ સમૃધ્ધ થશે…