Want to be humorist, where are your tears?

આ વખતે ઘણા સમય પછી ફિલ્મ વિશે લખવાનું થયું તો થયું કે ચાલો આ વખતે એ ફિલ્મ વિશે લખું કે જે મારા હ્રદયની ખુબ નજીક છે અને જે ફિલ્મ જોતાં કોઇપણ સંવેદનશીલ વ્યક્તિની આંખો ભીની થઇ જાય. તો આજે થોડુંક ‘આનંદ’ વિશે…

Want to be humorist, where are your tears? અંગ્રેજીમાં કહેવાતી આ કહેવતને જાણે સિનેમાનાં સિલ્વર સ્ક્રીન પર જીવંત કરી દેતી ફિલ્મ.

ફિલ્મ - આનંદનું પોસ્ટર

આનંદ ફિલ્મ ૫મી માર્ચ ૧૯૭૧નાં રોજ દેશભરમાં રીલીઝ થઇ. આ ફિલ્મ મારાં ગમતાં નિર્દેશક હ્રિષિકેશ મુખર્જીએ નિર્દેશીત કરી છે, નિર્દેશન સાથે તેઓ એન.સી.સિપ્પી સાથે સહ નિર્માતા પણ છે. ફિલ્મની વાર્તા પણ હ્રિષીદા, ગુલઝારે સાથે મળીને લખી છે, સંવાદો ગુલઝારનાં છે અને અતિ કર્ણપ્રિય સંગીત સલિલ ચૌધરીએ આપ્યું છે.

આ ફિલ્મની વાર્તા સાથે સાથે ગીતો પણ એટલા જ ભાવવહી બન્યા છે. ફિલ્મમાં ગીતો, ગીતકાર ગુલઝાર અને યોગેશે લખેલા છે. ઉદાસીની છાંટ ધરાવતું પણ અત્યંત હ્રદયસ્પર્શી ગીત મુકેશનાં અવાજે, ‘કહીં દૂર જબ દિન ઢલ જાયે…’ કે પછી, જીવન વિશે સરળ સમજ આપતું, મન્ના ડે નાં કંઠે ગવાયેલું, ‘ઝિંદગી કૈસી હૈ પહેલી હાયે…’, કે ફરી મુકેશનાં કંઠે ગવાયેલું એક ઔર મીઠુ ગીત, ‘મૈને તેરે લિયે હી સાત રંગ કે…’ કે પછી લતા મંગેશકરનાં અવાજમાં એક માત્ર ગીત ‘ના જીયા લાગે ના, તેરે બિના મેરા…’. તમામે તમામ ગીતો એક સાંભળો અને એક ભૂલો એવા છે, દોસ્ત.

ફિલ્મની એકમાત્ર કવિતા ‘મૌત તુ એક કવિતા હૈ…’ ગુલઝારે લખી છે, જેને અમિતાભે પોતાનો અવાજ આપ્યો છે અને ફિલ્મમાં આ કવિતા વાર્તાનાં હાર્દ રૂપે છે.

मौत तु एक कविता है,

मुजसे इक कविता का वादा है, मिलेगी मुजको…

डूबती नब्झोंमें जब दर्द को निंद आने लगे,

झर्द सा चहेरा लिये, चांद उफक तक पहुंचे,

दिन अभी पानी में हो, रात किनारे के करीब,

ना अंधेरा हो, ना उजाला हो…

ना आधी रात, ना दिन,

जिस्म जब खतम हो, और रुझ को जब सांस आये…

मुजसे इक कविता का वादा है, मिलेगी मुजको…

એમાં પણ મારો ગમતો સીને જેમાં હ્રિષીદાએ કમાલ કરી છે એ કે, જ્યારે આનંદ(રાજેશ ખન્ના) છેલ્લા શ્વાસ લેતો હોય અને તેને ખ્યાલ આવી જાય કે બસ હવે પલ દો પલ માં ખેલ ખતમ છે અને બાબુ મોશાય એની બાજુમાં નથી ત્યારે એ ડૉ. પ્રકાશ કુલકર્ણી (રમેશ દેવ) ને ટેપ ચાલુ કરવાનું કહે છે જેમાં ક્યારેક ખુશીની પળ વખતે આનંદે અને બાબુ મોશાયે પોતાનો અવાજ રેકોર્ડ કરેલો હોય. ટેપ ચાલુ થાય છે… ને આ કવિતા પડદા પર ગુંજી ઉઠે છે. જેવી કવિતા પુરી થાય કે આનંદ મૃત્યુ પામે છે. થોડીવારમાં ડૉ.ભાસ્કર રૂમમાં આવે છે ત્યારે એને ખબર પડે છે કે આનંદ મૃત્યુ પામ્યો છે અને ખુબ આઘાત અનુભવે છે અને આ આઘાતમાં ગુસ્સો ભળતા તે આનંદનાં મૃત શરીર ને જોર જોરથી કહે છે કે ‘બોલ હવે કેમ બોલતો નથી, છેલ્લા કેટલા સમયથી બકબક કરીને મારૂં જીવવું દુભર કરી દીધું હતું, હવે કેમ બોલતો નથી, બોલ…!’ અને પેલા ટેપરેકોર્ડર પર આનંદનો અવાજ ગુંજી ઉઠે છે, ‘બાબુ મોશાય….! झिंदही और मौत तो उपरवालें के हाथ है जहांपनाह, उसे ना तो आप बदल सकते है, ना मैं. हम सब तो रंगमंच की कटपुतलियां है, जिसकी डोर उपरवालें की उंगलीयों में बंधी है. कब, कौन, कैसे उठेगा ये कोइ नहीं बता सकता है. हा...... हा....... हा.......અને આ સાથે જ ટેપરેકોર્ડની ટેપ પણ પુરી થાય છે, અને આનંદની ઝિંદગી પણ. આ સીનમાં હ્રિષીદાની ટાઇમીંગને ઉભા થઇને માથું નમાવીને સલામ કરવાનું મન થઇ જાય એવો આ સીન ફિલ્માવવામાં આવ્યો છે.

આવી જ એક ટાઇમીંગ એક બીજા સીનમાં પણ જોવા મળે છે, ઉપરનાં સીન પહેલાં નો જ આ સીન છે. જ્યારે આનંદ, ડૉ. ભાસ્કરનાં રૂમમાં કંઇક કહેવા આવે છે ત્યારે ડૉ. બેનર્જી પોતાની અંગત ડાયરીમાં લખતા હોય છે અને આનંદને રૂમમાંથી બહાર જવાનું કહે છે, ત્યારે આનંદ ખાસ તો રાજેસ ખન્ના એને કહે છે, ‘बाबु मोशाय, आज तक किसीने अपनी मौत नहीं देखी. लेकिन मै वो अभागा हुं जो हररोझ, हरपल, हर लम्हा अपनी मौत देख रहा है, तुम्हारे चहेरे पे, तुम्हारी आंखोमें’ અને અમિતાભનાં ચહેરાનો ક્લોઝ અપ શોટ. બસ બોસ સો સો સલામ છે આ ટાઇમીંગને.

હકીકતે ફિલ્મ ‘આનંદ’ કિશોરકુમાર અને મહેમૂદને લઇને બનવાની હતી, પણ ન બની. દોસ્તો! એમાં થયું એવું કે કિશોરકુમારને બંગાળમાં એક સ્ટેજ શોનાં ઓર્ગેનાઇઝર સાથે પૈસા બાબતે કંઇક વાંધો પડ્યો હતો, માટે કિશોરકુમારે તેનાં બંગલાનાં ચોકીદારને એવી સ્પષ્ટ સુચના આપેલી કે કોઇપણ બંગાળી માણસને અંદર આવવા દેતો નહીં. હવે આપણાં હ્રિષીદા પણ બંગાળી. હવે, જે દિવસે એ સ્ટોરી લઇને કિશોરકુમારને મળવા એમનાં બંગલે પહોંચ્યાં કે કિશોરદાની સુચના પ્રમાણે ચોકીદારે ગેટ પરથી જ રવાના કરી દીધા, અંદર ન આવવા દીધા. આ ઘટનાથી હ્રિષીદા જેવા લાગણીશીલ માણસને એવી ઠેસ પહોંચી કે તેમણે ક્યારેય કિશોરકુમાર સાથે કોઇ ફિલ્મમાં કામ ન કર્યું.

તારીખોને કારણે મહેમુદ પણ આ ફિલ્મ ન કરી શક્યા. નહીં તો ડૉ. ભાસ્કર બેનર્જીનું પાત્ર મહેમૂદ ભજવે અને આનંદનું ટાઇટલ કેરેક્ટર કિશોરકુમાર ભજવે એવી હ્રિષિદાની ઇચ્છા હતી, પણ છેવટે પેલી કહેવત છે ને કે, ‘दाने दाने पे लिखा है खाने वालें का नाम’… એમ અહીં થોડી બદલીયે તો ‘फिल्म फिल्म पे लिखा है एक्टर का नाम’. આમ આનંદ ફિલ્મમાં રાજેશ ખન્ના અને અમિતાભ બચ્ચન આવ્યા.

આ ફિલ્મે ૧૯૭૧નો ‘બેસ્ટ ફિચર ફિલ્મ’ નો રાષ્ટ્રિય પુરસ્કાર પણ જીત્યો. સાથો સાથ, ૧૯૭૨નાં ફિલ્મફેર એવોર્ડમાં તો આ ફિલ્મે ઘણાં એવોર્ડ પોતાનાં કરી લીધા. જેમકે ‘બેસ્ટ ફિલ્મ’, ‘બેસ્ટ એક્ટર (રાજેશ ખન્ના)’, ‘બેસ્ટ સપોર્ટીંગ એક્ટર (અમિતાભ બચ્ચન)’, ‘બેસ્ટ ડાયલોગ (ગુલઝાર)’, ‘બેસ્ટ એડિટીંગ (હ્રિષીકેષ મુખર્જી)’ અને ‘બેસ્ટ સ્ટોરી (હ્રિષીકેષ મુખર્જી)’.

આ ફિલ્મમાં એક એવું પાત્ર છે જે ફિલ્મમાં વારંવાર પડદા પર આવે છે પણ કોઇપાત્ર તરીકે નહીં, યાદ આવ્યું ‘મુરારીલાલ’? આ સિવાય ફિલ્મમાં જ્હોની વોકર પણ થોડા સમય માટે ઇસાભાઇનાં પાત્રમાં આવે છે જે હકીકતે ફિલ્મમાં ઓળખાણું હોય ‘મુરારીલાલ’ થી પણ પોતાનાં ચોટદાર અભિનયથી દર્શકોનાં મન પર અમિટ છાપ છોડે છે. બાકી મેટ્રન ડિસા (લલિતા પવાર) પણ ફિલ્મમાં એક યાદગાર પાત્ર ભજવે છે. સુમન કુલકર્ણી (સિમા દેવ), રેણુ (સુમિતા સન્યાલ) અને ચંદ્રકાંતજી તેલવાળા (અસિત સેન)… આ તમામ પાત્રો ફિલ્મમાં ખુબ નાના સ્કેલ પર છે પણ જ્યારે જ્યારે અને જે જે સીનમાં આવ્યા છે તે તમામ સીનમાં પોતાનાં વાસ્તવિક અભિનયથી દર્શકો સાથે એક સંવાદ રચી લે છે.

ત્યારબાદ આ ફિલ્મ મલયાલમ ભાષામાં પણ બની, 'ચિત્રાશલભમ' નામે. જેમાં 'જયરામ' અને 'બીજુ મેનને' કામ કરેલું.

રહીવાત… આ ફિલ્મની સ્ટોરીની તો તે તમામ જાણો જ છો મિત્રો. મારે તો તમારૂં ધ્યાન આ બધા મુદ્દા પર લાવવું હતું જે ફિલ્મ સાથે ખુબ અંગત રીતે સંકળાયેલા છે. તો માણો આ અણજાણીતા પાસા… ફિલ્મ વિશે.

૦૧.    આનંદ ની વાર્તાની પ્રેરણા ઋષિકેશ મુખરજીને રાજ કપુર સાથેની તેમની દોસ્તીમાંથી મળી હતી. બંને ૧૯૫૪માં સાથે રશીયા ગયા હતાં, ત્યારે રાજ સા’બ ઋષિદાને ‘બાબુ મોશાય’ કહીને બોલાવતા. રાજકપુરને કાર્ડિયાક ન્યુરોસિસની તકલીફ થતાં એમનાં જીવને જોખમ ઊભું થયું હતું. ત્યારે ઋષિબા મિત્રને ગુમાવવાનાં ડરથી ગભરાય ગયા હતાં. એ જ ‘આનંદ’નું વાર્તાબીજ.

૦૨.    એ વાર્તાબીજમાંથી બીમલ દત્તા સાથે મળીને ઋષિદાએ ટુંકી વાર્તા લખી. જે એક બંગાળી સામયિકમાં ‘આનંદ સંગબાથ’ તરીકે છપાઇ. રાજકપુરનો જવાબ કે કાલની ચિંતામાં આજને શું કામ વેડફી કાઢવી? એ વાર્તાનો મુખ્ય સાર બન્યો. રાજકપુરને આ સ્ટોરી ઉપર ફિલ્મ બનાવવી હતી. મોતીલાલ ‘બાબુ મોશાય’ તરીકે કામ કરવા સંમત પણ કરી રાખ્યા. પણ ઋષિદા વહેમીલા ભારે! તેમને થયું કે ફિલ્મ બનાવીએ અને એવું કશુંક મિત્ર રાજકપુરને થઇ જાય તો? ખરેખર દોસ્ત ગુમાવવાનું પોસાય નહીં.

૦૩.    વાર્તા લાંબો સમય પડી રહી. ફરી જ્યારે ફિલ્મ સર્જન કરવાનો વિચાર કર્યો ત્યારે ઋષિકેશ મુખરજીએ પહેલો સંપર્ક આનંદનાં પાત્ર માટે ગાયક-એક્ટર કિશોરકુમારનો કર્યો હતો!

૦૪.    કિશોરદા પછી ઉત્તમકુમારનો પણ. તેમણે ના પડ્યા પછી શશિકપુર ઉપર પસંદગી ઉતારી. શશિનો ચહેરો રાજસા’બની યાદ અપાવે તેવો યોગ્ય જ હતો. પરંતુ, પ્રશ્ન તારીખોનો હતો. ઋષિદાએ ત્રણ મહિનામાં પુક્ચર પુરૂં કરવું હતું. ૧૯૭૦નો સપ્ટેમ્બર મહિનો આવી પહોંચ્યો હતો અને ઋષિદાને આ ફિલ્મને ૩૧મી ડિસેમ્બર પહેલાં પુરી કરીને એ વર્ષનાં રાષ્ટ્રિય પુરસ્કારોની હરીફાઇમાં ઉતારવી હતી, એટલે ગુલઝાર દ્વારા રાજેશ ખન્નાને આ પ્રોજેક્ટની ખબર પડી, ત્યારે એ જાતે ઋષિદાને મળ્યા અને રોલ માટે પોતાની ઉમેદવારી કરી.

૦૫.    પણ, ઋષિદાએ રાજેશ ખન્નાને સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહ્યું કે આ ફિલ્મ માટે સળંગ ૨૦ દિવસની તારીખો જોઇશે અને તારો બજારભાવ હું નહીં આપી શકું. ખન્નાને વાર્તાનો તથા તેની અસરનો અંદાજ આવી ગયો હતો. તેણે પોતાનો ત્યારનો બજારભાવ (રૂ. આઠ લાખ) તો શું એક રૂપિયો પણ લેવાનો ઇન્કાર કર્યો. ફક્ત મુંબઇ ટેરીટરીનું વિતરણ (ડિસ્ટ્રીબ્યુશન) માગ્યું. ઋષિદા સંમત થઇ ગયા, થયું શું! ફિલ્મ રજુ થઇ અને એવી સુપરહિટ થઇ કે રાજેશ ખન્નાને પિસ્તાલીસ લાખની આવક થઇ.

૦૬.    ‘ફિલ્મફેર’ નો બેસ્ટ સપોર્ટીંગ એક્ટરનો એવોર્ડ અમિતાભ બચ્ચનને ‘બાબુ મોશાઇ’ બનવા બદલ મળ્યો. આ ફિલ્મ માટે બચ્ચનને ઋષિદાએ ફક્ત પાંચ હજાર રૂપિયા આપ્યા હતાં.

૦૭.    ૩૧મી ડિસેમ્બર સુધીમાં ફિલ્મ સેન્સર કરાવવા ૩૦મી ડિસેમ્બરની આખી રાત એડિટિંગ ચાલ્યું અને બરાબર ૩૧.૧૨.૧૯૭૦નાં દિવસનું સેન્સર સર્ટીફિકેટ મળ્યું. એટલું જ નહીં ‘આનંદ’ને જે સ્પર્ધામાં મોકલવામાં ઋષિદાએ આટલી ધમાલ કરી હતી તે પણ ફળી. રાષ્ટ્રિય પુરસ્કારોમાં ‘આનંદ’ને ‘બેસ્ટ ફિલ્મ’નો રાષ્ટ્રિય એવોર્ડ મળ્યો.

૦૮.    નેશનલ એવોર્ડ ઉપરાંત ‘ફિલ્મ ફેર’ માં પણ ‘બેસ્ટ ફિલ્મ’ નો એવોર્ડ ‘આનંદ’ ને જ મળ્યો. આ ઉપરાંત ઋષિદાને ‘બેસ્ટ સ્ટોરી’નો, રાજેશ ખન્નાને ‘બેસ્ટ એક્ટર’નો અને આગળ જણાવ્યા મુજબ અમિતાભ બચ્ચનને ‘બેસ્ટ સપોર્ટીંગ એક્ટર’ નો એવોર્ડ મળ્યા હતાં.

૦૯.    આનંદ રિલીઝ થતાં અગાઉ તેમાં મારામારી, કેબ્રેડાન્સ નહીં હોવાથી હીરોઇનનું એકાદું રોમેન્ટિક ગીત મુકવાનાં દબાવમાં ઋષિદાએ ‘જીયા લાગે ના’ ગીત મુક્યું. ફિલ્મનાં પ્રવાહને એ એક માત્ર ગીત જ થોડો ધીમો પાડે છે તેનો અફસોસ દાદાને હંમેશા રહ્યો.

૧૦.    રાજેશ ખન્નાએ એક વિતરકની હેસિયતથી ઋષિદાને વિનંતી કરી કે તેનાં એક જ્યોતિષીની સલાહ મુજબ ફિલ્મનાં સ્પેલિંગમાં વધારાનો ‘A’ લગાડીને ‘AANAND’ તરીકે રિલીઝ કરો. ત્યારે રાજેશ ખન્નાએ પોસ્ટર અને પબ્લીસીટી વગેરેનાં ખર્ચમાં થનારો વધારો પોતે ચુકવી આપશે એમ કહ્યું છતાં ઋષિદાએ ના પાડી. એમ કહીને કે ફિલ્મમાંની સામગ્રી (કન્ટેન્ટ)માં ઉમેરો – ઘટાડો કે સુધારા – વધારા થઇ શકે. બાકી નામમાં એક અક્ષર વધારવાથી મારી ફિલ્મની ક્વોલીટી સુધરી જાય એ હું માનતો નથી. ફિલ્મ ચાલે એવી એમાં સામગ્રી હશે તો ‘આનંદ’ Anand એ સ્પેલીંગ સાથે જ ચાલશે, અને સાહેબ ફિલ્મ ચાલી તો કેવી ચાલી !

૧૧.    ‘આનંદ’ નાં સંગીતકાર સલિલ ચૌધરીએ ફિલ્મનાં બેકગ્રાઉન્ડમાં સેક્સોફોન પર વગાડેલી એક ધૂન ગુલઝારને એટલી તો પસંદ પડી ગઇ કે તે તર્જ પર શબ્દો લખ્યા, જે તેમની સર્જેલી પહેલી ફિલ્મ ‘મેરે અપને’ નું ટાઇટલ ગીત બન્યું. કિશોરકુમારનાં આ અમરગીતની ધૂન ‘આનંદ’ માં સલિલ ચૌધરીએ પહેલીવાર સંભળાવી હતી… ‘કોઇ હોતા જિસકો હમ, હમ અપના કેહ લેતે યારોં, પાસ નહીં તો દૂર હી હોતા, લેકિન કોઇ મેરા અપના…!’

૧૨.    ‘આનંદ’ માં સંવાદ લેખક તરીકે ગુલઝારે કેવા કેવા શ્રેષ્ઠ શબ્દો આપ્યા… ‘ઝિંદગી બડી હોની ચાહીયે, લંબી નહીં…!’ કે પછી ફિલ્મ પુરી થતાં અમિતાભનાં અવાજમાં કહેવાતા બાબુ મોશાઇની ડાયરીનાં અંતિમ શબ્દો… ‘આનંદ મરા નહીં, આનંદ મરતે નહીં…!’

આ સાથે જ અહીં આ ફિલ્મની યુટ્યુબ ની લીંક આપી છે, જરૂર જો જો…

  

 બાકી ‘આનંદ’ કરો યાર!!!!